ҺЕЛТЕЛЕ МЕТАЛДАР
ҺЕЛТЕЛЕ МЕТАЛДАР, Д.И. Менделеевтың периодик системаһындағы I төркөмдөң төп төркөмсәһенең химик элементтары: калий, литий, натрий, рубидий, франций, цезий. Көмөш төҫлө (цезий — алтынһыу һары); еңел иреүсән металдар. Шыйыҡ аммиакта, ҡайһы бер алкиламиндарҙа һәм полиэфирҙарҙа эрей; химик активлығы юғары; эретмәләре электрон үткәреүсәнлегенә эйә. Һ.м. оптик спектрҙарында сағыу һыҙыҡтар бар. Литийҙың осоусан тоҙҙары ялҡынды асыҡ ҡыҙыл, калийҙың — алһыу‑шәмәхә, натрийҙың осоусан тоҙҙары һары төҫкә буяй; рубидий пары — йәшкелт күк, цезий пары зәңгәрһыу йәшел төҫтә була. Һауала ҡуйы һоро ҡатлам (оксидтар) йәки йәшкелт ҡара плёнка (литий нитриды) м‑н ҡаплана; рубидий, франций, цезий ялҡынланып окислана. Һыу м‑н тәьҫирләшкәндә һелтеләр барлыҡҡа килтерә һәм водород айырып сығара, метил спирты, этил спирты м‑н — алкоголяттар һәм водород, кислород м‑н — башлыса пероксидтар һәм супероксидтар, галогендар м‑н — галогенидтар; водород, көкөрт, фосфор м‑н йылытҡанда — ярашлы рәүештә гидридтар, сульфидтар, фосфидтар; калий, рубидий һәм цезий графит м‑н — клатраттар (ҡыҙғылт һары‑ҡыҙыл төҫтәге онтаҡ; һауала үҙенән‑үҙе ялҡынлана, һыу тарҡата); литий азот м‑н — литий нитриды һ.б. барлыҡҡа килтерә. Башлыса хлоридтарҙы һәм бромидтарҙы магний, кальций, кремний м‑н вакуумда 600—800°С термик ҡайтарыу юлы м‑н алына; ректификация йәки вакуумда дистилляциялау юлы м‑н таҙартыла. Ядро реакторҙарында йылылыҡ биргес сифатында, катализаторҙар составында, газ разрядлы лампаларҙа, фотоэлементтарҙа һ.б. ҡулланыла. Башҡортостанда 20 б. 50‑се йй. Өфө химик реактивтар з‑дында (ҡара: “Уфахимпром”) калий‑литийлы электролит; олеаттар, пальмитаттар, стеараттар һ.б. калий, натрий тоҙҙарын етештереү үҙләштерелә. 1943—53 йй. Һ.м. берләшмәләре Көньяк Урал геология идаралығының үҙәк лаб. ӨАИ м‑н берлектә (И.А.Хризман) һоро күмерҙәрҙең составын билдәләү өсөн, 40—50‑се йй. — Өфө нефть сәнәғәте ҒТИ‑нда (Б.Е. Станкевич, А.С.Эйгенсон) бензиндарҙы һәм шыйыҡландырылған газдарҙы көкөртлө водородтан таҙартыу өсөн (трикалийфосфат м‑н таҙартыу тәж.‑сәнәғәт ҡоролмаһы 1967 й. Салауат нефтехимия комб‑тында сафҡа индерелә; ҡара: “Газпром нефтехим Салават”); 60‑сы йй. — Химия ин‑тында меркаптандарҙы айырыу, Өфө химия з‑дында — фенолды хлорлау продукттарын нейтралләштереү, 2,4‑дихлорфенолды өҙлөкһөҙ конденсациялау (С.Л.Орёл, В.Д.Симонов һ.б.) һәм 2,4,5‑трихлорфенолды монохлоруксус к‑таһы м‑н һыу һәм һелте ярҙамында конденсациялау (М.С. Бәкеров, М.С.Коган һ.б.), 2,4‑дихлорфеноксиуксус кислотаһының натрий тоҙҙарын таҙартыу (Бәкеров, С.В. Зубарев, Коган һ.б.) өсөн ҡулланыла. “Каустик” ААЙ натрий берләшмәләре (ҡара: Кальцинирланған сода, Каустик сода), “Салаватстекло” ААЙ — сода нигеҙендә юғары сортлы быяла һ.б. сығара. Органик химия ин‑тында (В.С.Колосницын һ.б.) литий сульфидтары һәм полисульфидтары электр тогының химик сығанаҡтарын эшләгәндә файҙаланыла.
В.Н.Майстренко, Н.А.Әминева
Тәрж. Р.Ғ.Ғилманов
