Список материалов

ӘЙТЕМ, әйберҙәрҙең асылын, ниндәй ҙә булһа бер тормош күренешен үткер һәм образлы итеп тасуирлаған һүҙбәйләнеш. Ғәҙәти ситуацияларҙа ҡулланылһа ла, Ә. айырым бер осраҡҡа ҡарата ғына мөнәсәбәт белдереү бар. Мәҡәл кеүек үк, Ә. үҙенең тәғәйен сағылышын телмәр контексында таба, йыш ҡына күсмә мәғәнәлә ҡулланыла,...

ӘКИӘТ БАШЫ, әкиәттең композицион элементы, традицион стилистик башланғыс формула (ғәҙәттә рифмаға һәм ритмға һалынған). Йөкмәтке м‑н туранан‑тура бәйләнмәйенсә, Ә.б. хикәйәләүҙең башланыуын хәбәр итә, тыңлаусыны әҙерләй. Башҡорт әкиәттәрендә 8 төрлө формула асыҡланған. Ә.б. бергә ҡушыла алмағанды юмор...

ӘКИӘТСЕ, әкиәттәрҙе белгән һәм башҡарған жанр оҫтаһы. Борон күп кенә башҡорт ауылдарында Ә. булған. Һәр Ә. үҙенең һөйләү манераһы, билдәле репертуары (Ә. араһында эпиктар, көнкүрешселәр, сатириктар осраған) м‑н айырылып торған. Традицион әкиәтте һөйләгәндә Ә. тормош тәжрибәһенә, донъяға ҡарашына һәм...

БӘЛӘКӘЙ ЮМОРИСТИК ЖАНРҘАР, башҡорт фольклорында — мәҫәл, көләмәс, лаҡап, көлдөрөк, йомаҡ‑көләмәс, ымһындырыҡ. Лаҡап, нигеҙендә ҡушамат йәки урынһыҙ әйтелгән һүҙгә бәйле ысын булған көлкөлө ваҡиға ятҡан, ерле (локаль) мәҡәл, тапҡыр һүҙ урынына ҡулланылыусы фразеологик берәмек. Л.  тарихын һөйләһәң,...

БИЛГЕ ҠАҒАНҒА АРНАЛҒАН ТАШЪЯҘМА, боронғо төрки әҙәбиәт әҫәре. 716—734 йй. Көнсығыш төрки ҡағанаты хакимы Билге ҡаған (Могулян) хөрмәтенә төҙөлгән ерләү комплексындағы яҙыулы ҡәбер ташы. Улан-Баторҙан көньяҡ-көнбайышҡа табан 400 км алыҫлыҡта Орхон й. һул ярында урынлашҡан. 1889 й. Н.М.Ядринцев тарафынан...

ВАҠЫТ-МИҘГЕЛ ЙОЛА ПОЭЗИЯҺЫ, йола фольклорының үҙенсәлеклебер тармағы. В-м.й.п. нигеҙендә һүҙҙеңарбау көсөнә ышаныу ята (ҡара:Магия), унда хужалыҡ итеүҙә ҡурсалаусы булған юғары көстәр (Тәңре, Тәбиғәт, ата-бабалар рухы һ.б.) кәүҙәләндерелә. Йылды борон башҡорттархужалыҡ, кәсеп күҙлегенәнҠыш туҡһаны һәм...

ВӘЛИЕВ Зиннәт Вәли улы [1.5.1902, башҡа мәғлүмәттәр б‑са, 1903; Ырымбур губ. Троицк өйәҙе Туйыш а. (БР‑ҙың Әбйәлил р‑ны) — 16.5.1997, шунда уҡ], әкиәтсе. Б.В. һуғышында ҡатнашыусы. “Рәсүлиә” мәҙрәсәһендә уҡыған. Ғәрәп, фарсы телдәрен белгән. Тыуған ауылында йәшәй һәм эшләй, мулла була. Һүҙ оҫтаһы В....

ҒАИЛӘ‑КӨНКҮРЕШ ЙОЛА ПОЭЗИЯҺЫ, башҡ. фольклоры әҫәрҙәре, ғаилә‑көнкүреш йолаларының вербаль‑шиғри өлөшө. Ғ.‑к.й.п. нигеҙендә һүҙҙең арбау көсөнә ышаныу ята (ҡара: Магия). Жанрҙары: арбауҙар, йырҙар, теләктәр, нәсихәттәр, мөнәжәттәр һәм башҡалар. Ғ.‑к.й.п. әҫәрҙәре кеше ғүмеренең һәр этабына, уның хужалыҡ‑көнкүреш...

ҒӘБДИЕВ Шәһәрғәзи Шаһыбал улы (9.12.1898, Ырымбур губ. Орск өйәҙе Этҡол а., хәҙ. БР‑ҙың Баймаҡ р‑ны 2‑се Этҡол а., — 5.7.1979, шунда уҡ), шағир‑импровизатор. Беренсе донъя, Граждандар һуғышы, 1939—40 йй. совет‑финлянд һуғыштарында ҡатнашыусы. Муллаҡай мәҙрәсәһендә, Таулыҡай мәҙрәсәһендә уҡый. Төрки,...

ҒИБӘҘУЛЛИН Миңлетаһир Ғибәҙулла улы [башҡа мәғлүмәттәр б‑са, Ғибәҙәтов Таһир Ғибәт улы; 29.12. 1898, Өфө губ. Златоуст өйәҙе Абзай а. (БР‑ҙың Ҡыйғы р‑ны) — 19.4. 1982, шунда уҡ], әкиәтсе. Беренсе донъя, Граждандар һуғышында, Башҡорт милли хәрәкәтендә ҡатнашыусы. Троицк мәҙрәсәһендә уҡыған. Ғәрәп, фарсы...

ЕРӘНСӘ СӘСӘН, башҡ. халыҡ шағир-импровизаторы. Е.с. тормошо т-да документаль сығанаҡтар һаҡланмаған. Уның исеме “Ерәнсә сәсән”, “Бәндәбикә менән Ерәнсә сәсән” һ.б. башҡ. риүәйәттәрендә осрай, уларға ярашлы, Е.с. 14—15 йәки 17—18 бб. йәшәгән, уның ҡатыны Бәндәбикә булған (ҡара: Бәндәбикә кәшәнәһе). Байым...

ИШМӨХӘМӘТ СӘСӘН (ысын исеме Балапанов Мырҙаҡай Мәһәҙей улы; 1799; Ырымбур губ. Верхнеурал өйәҙе Күбәләк улусы Балапан а., хәҙ. БР‑ҙың Әбйәлил р‑ны Яңы Балапан а., — 1878, шунда уҡ), башҡ. халыҡ шағир‑импровизаторы, йырсы, ҡурайсы. 1830‑сы йй. 6‑сы башҡ. кантонында йорт старшинаһы, хорунжий (1829). Ишмөхәмәт...

ИШМЫРҘИН Хәйрулла Ғәйнан улы [1870, Ырымбур губ. Верхнеурал өйәҙе Иҫке Монасип а. (БР‑ҙың Бөрйән р‑ны) — 1947, шунда уҡ], шағир-импровизатор. Тыуған ауылында йәшәй һәм эшләй. “Башҡорт халыҡ ижады” йыйынтығына ингән “Совет иле хаҡында”, “Ҡыҫҡа йырҙар” шиғырҙары авторы. “Алпамыша менән Барсынһылыу” эпосының...

ЙОЛА ПОЭЗИЯҺЫ, йолаларҙың вербаль‑шиғри өлөшө. Й.п. өсөн традициялылыҡ, тотороҡлолоҡ, күсәгилешлелек, функциональ мәғәнә, импровизацияның һәм ҡанундарҙың органик берләшеүе хас. 2 төркөмгә бүленә: 1) ваҡыт‑миҙгел йола поэзияһы, 2) ғаилә‑көнкүреш йола поэзияһы. Р.Ә.Солтангәрәева Тәрж. Р.Ә.Сиражитдинов...

ЙОМАҠ, фольклор жанры, ниндәй ҙә булһа предметты йәки күренеште кинәйәле тасуирлауға, уй йәшереүгә нигеҙләнә. Уйланылған нәмә үҙе аталмай, бәлки уға оҡшаш сифаттары булған икенсе бер нәмә һүрәтләнеп, шул билдәләр б‑са йәшерелгән әйбер, күренештең исеме, йәғни Й. яуабы (йәбешкәһе, йомолдоғо) табыла....

КҮЛТӘГИНГӘ АРНАЛҒАН ТАШЪЯҘМА, боронғо төрки әҙәбиәтеәҫәре. Көнсығыш төрки ҡағанатына нигеҙ һалған Илтереш ҡағандың улы, ғәскәр башлығы Күлтәгин хөрмәтенә төҙөлгән ерләү комплексындағы яҙыулы ҡәбер ташы (Оло һәм Кесе яҙмалары бар). Улан‑Баторҙан көньяҡ‑көнсығышҡа табан 400 км алыҫлыҡта Орхон й. һул ярындағы...

ҠУҢҠАС СӘСӘН, Ҡоңҡаҫ сәсән (18 б. 2‑се ярт. — 19 б. башы), башҡ. шағир-импровизаторы. Сәсәндең тормошо т‑да документаль мәғлүмәттәр һаҡланмаған. М.Х.Иҙелбаев тарафынан Миәкә р‑ны Илсеғол а. З.Ғ.Төхвәтуллиндан яҙып алынған риүәйәт б‑са, Ҡ.с. уҡымышлы кеше булған, халҡының тарихын, фольклорын белгән,...

ЛЕГЕНДА (лат. legenda, һүҙмә-һүҙ — уҡылырға тейешле нәмә), фольклорҙа тормошта булып үткән йә булыуы ихтимал тип уйланылған хәл‑ваҡиғалар хаҡында ҡабартып, уларҙы фәҡәт булған хәл тип тасуирлаған, мәғлүмәт биреүгә йүнәлтелгән хикәйә. Башҡ. фольклорында Л. мотивтары һәм образдары йыш ҡына мифологияға...

МӘҠӘЛ, телмәрҙә ҡулланылған, грамматик һәм логик яҡтан тотороҡло, ритмик яҡтан ойошҡан, өгөт-нәсихәт биргән хикмәтле һүҙ, тормош тәжрибәһе м‑н һыналған дөйөм фекерҙе ҡыҫҡа формала аңлатҡан фольклор жанры. Тормош күренештәренә хисле‑экспрессив баһа бирә, аналогия принцибы б‑са бер нисә мәғәнәлә ҡулланыла...

МИФОЛОГИЯ, 1) башҡ. халҡының мифтары йыйылмаһы. М. сығанаҡтары башҡ. халҡының этногенезында ҡатнашҡан ырыуҙарҙың М. һәм ышаныуҙарына барып тоташа, ул ш. уҡ башҡорттар м‑н бәйләнештә булған ырыуҙар һәм халыҡтарҙың йоғонтоһон кисерә (ҡара: Этник процестар). Боронғо замандарҙа барлыҡҡа килеп, мифологик...