Список материалов
ТУҢҒАТАР, Учалы р‑нындағы ауыл
ТУҢҒАТАР, Учалы р‑нындағы ауыл, Туңғатар а/с ҡарай. Район үҙәгенән Т.‑Көнс. 42 км һәм Ҡорама т. юл ст. К.‑Көнб. табан 7 км алыҫлыҡта Уй й. буйында урынлашҡан. Халҡы: 1900 й. — 870 кеше; 1920 — 1198; 1939 — 970; 1959 — 733; 1989 — 601; 2002 — 562; 2010 — 504 кеше. Башҡорттар йәшәй (2002). Халҡы “Саңғалык...
ТУҢ МАЙ ИРЕТЕҮ ЗАВОДТАРЫ
ТУҢ МАЙ ИРЕТЕҮ ЗАВОДТАРЫ, туң май иретеү пр‑тиелары. Эш ҡаҙанда башҡарылған, алынған һыҙлыҡтарҙан май имән һалмауырлы йәки суйын винтлы пресс м‑н һығып сығарылған. 1844 й. сит илгә сығарыр өсөн 11 сорт, эске баҙар өсөн 2 сорт (һабын һәм шәм эшләр өсөн) туң май үҙләштерелгән. Һарыҡ һәм үгеҙ майы (ҡаты...
ТУННЕЛЬ ЭФФЕКТЫ
ТУННЕЛЬ ЭФФЕКТЫ, үҙенең тулы энергияһы барьер кимәленән түбән микроөлөшсәнең потенциаль барьеры аша үтеүе; квант тәбиғәте күренеше. Билдәһеҙлек принцибы нигеҙендә аңлатыла: микроөлөшсәнең барьер эсендәге арауыҡ өлкәһендә теркәлеүе уның импульсын билдәләмәй, шуға күрә өлөшсәне тыйылған (классик механика...
ТУННЕЛЬ
ТУННЕЛЬ (ингл. tunnel), транспорт, һыуҙы ағыҙыу, ер аҫты коммуникацияларын һалыу һ.б. маҡсаттар өсөн хеҙмәт иткән горизонталь йәки ауыш ер аҫты ҡоролмаһы. Тәғәйенләнеше б‑са автомобиль, тимер юл, гидротехник, коммуналь, суднолар, транспорттың бер нисә төрө өсөн Т. (бер киҫелештә), махсус (ГЭС, складтар...
ТУНДРА
ТУНДРА (фин теленән tunturi — урманһыҙ, яланғас ҡалҡыулыҡ), Ер шарының көньяҡтан урмандар, төньяҡтан арктик сүллектәр м‑н сикләнгән субарктик бүлкәтенә хас булған үҫемлектәр донъяһы тибы. Т. урманһыҙлыҡ, күп йыллыҡ үҫемлектәр, ваҡ ҡыуаҡлыҡтар, мүкһымаҡтарһәм лишайниктарҙыңөҫтөнлөгө, үҫемлек япмаһының...
ТУНГУС-МАНЖУР ТЕЛДӘРЕ
ТУНГУС‑МАНЖУР ТЕЛДӘРЕ, т у н г у с т е л д ә р е, ҡәрҙәш телдәр төркөмө. РФ‑тың Көнсығыш Себер һәм Алыҫ Көнсығыш терр‑яһында, ш. уҡ Ҡытайҙа, Монголияла таралған. Һөйләшеүселәр һаны — 90 меңгә яҡын кеше. Грамматик тибы б‑са гипотетик яҡтан алтай телдәре ғаиләһенә берләшкән монгол телдәренә һәм төрки...
ТУН
ТУН (төркисә тон — күлдәк, кейем), тиренән тегелгән оҙон салғыйлы өҫ кейеме (ҡара: Башҡорт кейеме). Ирҙәр (тура) һәм ҡатын‑ҡыҙҙар (билле, ултырма яғалы) өсөн тышланған һәм дупланған тиренән тегелгән (тышһыҙ тун, дуплы тун) Т. булған. Башлыса һарыҡ, һирәкләп кәзә, йылҡы, дөйә тиреһенән теккәндәр; бүре,...
ТУМЫРТҠА ҺЫМАҠТАР
ТУМЫРТҠА ҺЫМАҠТАР (Piciformes), ҡоштар отряды. 6 ғаиләһе, яҡынса 400 төрө билдәле. БР‑ҙа тумыртҡалар ғаиләһенә ҡараған 7 төрө бар. Ваҡ (бәләкәй тумыртҡа, кәүҙә оҙонлоғо 18 см тиклем, ауырлығы яҡынса 32 г) һәм уртаса (ҡара тумыртҡа, ярашлы рәүештә 49 см тиклем һәм яҡынса 450 г) ҙурлыҡтағы ултыраҡ, күсмә...
ТУМАНОВ Григорий
ТУМАНОВ Григорий, Крәҫтиәндәр һуғышында (1773—75) ҡатнашыусы, Е.И.Пугачёв атаманы. Крәҫтиәндәрҙән. Воскресенка заводында төрки телдәр тәржемәсеһе. Ихтилалға 1773 й. нояб. ҡушылған, И.Н.Грязновтың баш күтәреүселәр отрядында писарь булып хеҙмәт иткән. 1774 й. ғин.—февр. Силәбе ҡәлғәһен ҡамауҙа һәм штурмлауҙа...
ТУМАНАҠ
ТУМАНАҠ (Bupleurum), сатыр һымаҡтар ғаиләһенә ҡараған үҫемлек заты. 150‑нән ашыу төрө билдәле, Евразия, Төньяҡ Америка һәм Африканың субтропик һәм уртаса бүлкәттәрендә таралған. Башҡортостанда 2 төрө үҫә: һары Т. һәм ҡырҡйепсә Т. Ике һәм күп йыллыҡ үләндәр. Һабаҡтары цилиндр формаһында, төҙ, бейеклеге...
ТУЛЫЛАНДЫРЫЛҒАН ПОЛИМЕРҘАР
ТУЛЫЛАНДЫРЫЛҒАН ПОЛИМЕРҘАР, ҡаты, шыйыҡ йәки газ хәлендәге матдәләр (тултырғыстар) сағыштырмаса тигеҙ урынлашҡан өҙлөкһөҙ полимер фазалы (матрицалы) гетероген системалар. Тултырғыс сифатында аҡбур, тальк, ҡором, каолин, ағас оно, быяланан матдәләр, икенсел полимер сеймал һ.б. ҡулланыла. Сығышы б‑са...
ТУЛЫБАЙ, Бишбүләк р‑нындағы ауыл
ТУЛЫБАЙ, 3 ‑ с ө ф е р м а, Бишбүләк р‑нындағы ауыл, Дим а/с ҡарай. Район үҙәгенән К. 36 км һәм Приют т. юл ст. К.‑Көнс. табан 75 км алыҫлыҡта Өйәҙе й. буйында урынлашҡан. Халҡы: 1939 й. — 296 кеше; 1959 — 342; 1989 — 375; 2002 — 378; 2010 — 319 кеше. Башҡорттар, татарҙар йәшәй (2002). Балалар баҡсаһы,...
ТУЛТЫРМА
ТУЛТЫРМА, б ө й ә т, башҡорт аш-һыуында традицион ит аҙығы. Мал-тыуарҙың, һирәгерәк ҡоштарҙың, эс- ҡарынынан әҙерләнә. Бауыр, йөрәк, үпкә, эс майы, итте ваҡ итеп турап, төрлө тәмләткестәр ҡушып болғайҙар ҙа малдың туҡ эсәгенә (30—40 см оҙонлоҡта) тултыралар һәм ике яғынан еп м‑н бәйләйҙәр. Башҡортостандың...
ТУЛҠЫН ҠАНАТЛЫЛАР
ТУЛҠЫН ҠАНАТЛЫЛАР (Lymantriidae), күбәләктәр ғаиләһе. Яҡынса 3 мең төрө билдәле, иң күп төрҙәре Азия һәм Африканың дымлы тропик урмандарында осрай. БР‑ҙа яҡынса 20 төрө бар: антик Т.ҡ., тал Т.ҡ., ҡыҙғылт һоро Т.ҡ., сыбарғанат, парһыҙ ебәк күбәләге һ.б. Ҡанат ҡоласы 2,5—7 см, киң, аҡ, һарғылт, һоро,...
ТУЛИН Сергей Заһит улы
ТУЛИН Сергей Заһит улы (1992 й. тиклем Ғиззәтуллин Риф З.; 11.9.1957, БАССР‑ҙың Миәкә р‑ны Кесе Гәйнә а.), десантсы, ген.‑майор (2001). Рәсәй Федерацияһы Геройы (1996). Юридик ф. канд. (2009). Төньяҡ Кавказда хәрби хәрәкәттәрҙә ҡатнашҡан (1994—95). Рязань юғары һауа-десант команда уч‑щеһын (1980), М.В.Фрунзе...
ТУЛЕНКОВ Константин Иванович
ТУЛЕНКОВ Константин Иванович (15.4.1908, Ырымбур губ. Троицк өйәҙе Үҙән а., хәҙ. БР‑ҙың Белорет р‑ны, — 17.5.1978, Магнитогорск ҡ.), инженер‑металлург. Б.В. һуғышында ҡатнашыусы. Урал индустриаль ин‑тын тамамлағандан һуң (Свердловск ҡ., 1938) Чусов металлургия з‑дының (Свердловск өлк.) смена инженеры,...
ТУЛҒАУ
ТУЛҒАУ, ә й т е м, ҡобайырҙың бер төрө, кешенең йәне, тәбиғәт һәм йәмғиәт т‑да тулы фәлс. йомғаҡлауҙарҙы үҙ эсенә алған дидактик характерҙағы сюжетһыҙ әҫәр. Думбыраға ҡушып башҡарыла. Т. композицион нигеҙен мәҡәлдәр, әйтемдәр, йомаҡтар тәшкил итә. Һәр бер строфа (парлы йәки ҡатнаш рифмаларҙан торған...
ТУЛВИНСКИЙ Шәйхулла Сибәғәт улы
ТУЛВИНСКИЙ (Зәйнин) Шәйхулла Сибәғәт улы [1.8.1886, Пермь губ. Уҫы өйәҙе Усть‑Ашап а. (Пермь крайының Барҙы р‑ны) — 15.10.1970, БАССР‑ҙың Тәтешле р‑ны Түб. Тәтешле а., хәҙ. БР‑ҙың ш. уҡ р‑ны Үрге Тәтешле а.], шағир. Пермь губ. Уҫы өйәҙе Солтанай а. (хәҙ. Барҙы р‑ны) мәҙрәсәһендә уҡыған, башҡа мәғлүмәттәр...
ТУЛАЙЫМ ТӨБӘК ПРОДУКТЫ
ТУЛАЙЫМ ТӨБӘК ПРОДУКТЫ, төбәк иҡт. тарафынан етештереү процесында алынған табыштың дөйөм дәүмәле. Эш хаҡы, табыш суммаларынан, социаль страховкалау, амортизация бүлемдәренән, ситләтелгән һалымдарҙан (субсидиялар тотоп ҡалына) тора. Т.т.п. структураһы тауар етештереүҙән, хеҙмәт күрһәтеүҙән һәм продукттарға...
ТУЛАЙЫМ ЙӘМҒИӘТ ПРОДУКТЫ
ТУЛАЙЫМ ЙӘМҒИӘТ ПРОДУКТЫ, й ә м ғ и ә т т е ң й ы й ы л м а п р о д у к т ы, йәмғиәт тарафынан билдәле бер ваҡыт эсендә етештерелгән матди байлыҡтарҙың хаҡы. Матди сағылышында Т.й.п. — етештереү сараларынан һәм ҡулланыу әйберҙәренән; хаҡ сағылышында ҡулланылған етештереү саралары хаҡынан һәм милли...
