Список материалов
ТӘҮӘКӘН, Күгәрсен р‑нындағы ауыл
ТӘҮӘКӘН, C ә ң к е м, Күгәрсен р‑нындағы ауыл, Теләүембәт а/с ҡарай. Район үҙәгенән К.‑Көнб. 54 км һәм Мәләүез т. юл ст. К.‑Көнс. табан 77 км алыҫлыҡта Сәңке й. (Һаҡмар й. басс.) буйында урынлашҡан. Халҡы: 1900 й. — 430 кеше; 1920 — 496; 1939 — 465; 1959 — 551; 1989 — 378; 2002 — 467; 2010 —581 кеше....
ТӘҮӘКӘC, Архангел р‑нындағы ауыл
ТӘҮӘКӘC, Архангел р‑нындағы ауыл, Тәүәкәс а/с үҙәге. Район үҙәгенән Т. 10 км һәм Приуралье т. юл ст. Т. табан 3 км алыҫлыҡта Инйәр й. буйында урынлашҡан. Халҡы: 1906 й. — 475 кеше; 1920 — 632; 1939 — 630; 1959 — 599; 1989 — 599; 2002 — 554; 2010 — 594 кеше. Башҡорттар йәшәй (2002). Төп мәктәп, фельдшер-акушерлыҡ...
ТӘҮ ТЕЛ
ТӘҮ ТЕЛ, диалекттарынан ҡәрҙәш телдәр берләшмәләре (ҡара: Телдәр классификацияһы) барлыҡҡа килгән ата‑бабалар теле. Т.т. реконструкциялау булған телдәрҙең (ҡара: Сағыштырма‑тарихи тел ғилеме) генетик яҡтан оҡшаш элементтарын дөйөмләштереүгә нигеҙләнә.
Хәҙ. төрки телдәрҙең нигеҙендә алтай берлегенән...
ТӘҮ АТА‑БАБА
ТӘҮ АТА‑БАБА, мифологияла кешелектең, этностың, ырыу йәки ҡәбиләнең ата‑бабаһы. Т.а.‑б. эшмәкәрлеге фәҡәт мифик ваҡытҡа (“башланғыс”) ҡарай. Т.а.‑б. йыш демиург, мәҙәни герой функцияһын башҡара.
Башҡ. мифологияһын аярашлы, беренсе кеше ут һәм (йәки) һыуҙан — йәшендең ҡаяға атыуы йәки ҡояш нурының...
ТӘУАРИХ
ТӘУАРИХ (ғәр.), урта быуат көнсығыш әҙәбиәтенең тарихи‑функциональ жанры. Ҡәбилә, ырыу, дәүләт йәки төбәк тарихына, ш. уҡ тарихи шәхестәрҙең тормошо һәм эшмәкәрлегенә арналған тематик әҫәрҙәр йыйынтығынан ғибәрәт. Т. дөйөм дәүләт, дөйөм төбәк әһәмиәтендәге ваҡиғалар ырыу‑ҡәбилә генеалогияһы (ҡара: Шәжәрә)...
ТӘТЕШЛЕ РАЙОНЫ
ТӘТЕШЛЕ РАЙОНЫ, БР‑ҙың төньяҡ өлөшөндә урынлашҡан. Төньяҡта — Пермь крайы, көнсығышта — Асҡын, көньяҡ‑көнсығышта — Балтас, көньяҡта — Борай, көнбайышта Яңауыл р‑ндары м‑н сиктәш. 1935 й. 31 ғин. БАССР‑ҙың Балтас һәм Яңауыл р‑ндарын бүлеү һөҙөмтәһендә ойошторола (ҡара: Административ район). 1963 й. 1...
ТӘТЕРБАШ, Стәрлебаш р‑нындағы ауыл
ТӘТЕРБАШ, Стәрлебаш р‑нындағы ауыл, Стәрлебаш а/с ҡарай. Район үҙәгенән Т.‑Көнб. 11 км һәм Стәрлетамаҡ т. юл ст. К.‑Көнб. табан 65 км алыҫлыҡта Оло Ҡайраҡлы й. (Стәрле й. ҡушылдығы) буйында урынлашҡан. Халҡы: 1906 й. — 463 кеше; 1920 — 564; 1939 — 666; 1959 — 702; 1989 — 415; 2002 — 456; 2010 — 331...
ТӘТЕР, йылға
ТӘТЕР, йылға, Дим й. уң яҡ ҡушылдығы. БР‑ҙың Стәрлебаш р‑ны Тәтербаш а. көнбайышҡа табан 6 км алыҫлыҡта башлана. Шул уҡ район буйлап төньяҡ‑көнсығыштан көньяҡ-көнбайышҡа, артабан Ырымбур өлк. буйлап аға. Дим й. (тамағынан 465 км алыҫлыҡта) ҡоя. Оҙонлоғо 91 км, басс. майҙаны 860 км2. БР‑ҙа оҙонлоғо 38...
ТӘТЕР‑АРЫҪЛАН, Стәрлебаш р‑нындағы ауыл
ТӘТЕР‑АРЫҪЛАН, Стәрлебаш р‑нындағы ауыл, Тәтер‑Арыҫлан а/с үҙәге. Район үҙәгенән К.‑Көнб. 26 км һәм Стәрлетамаҡ т. юл ст. К.‑Көнб. табан 85 км алыҫлыҡта Тәтер й. буйында урынлашҡан. Халҡы: 1906 й. — 1709 кеше; 1920 — 2275; 1939 — 1721; 1959 — 1043; 1989 — 1043; 2002 — 1035; 2010 — 996 кеше. Татарҙар...
ТӘТЕГӘС БЕЙ
ТӘТЕГӘС БЕЙ, Т ә т е г ә с к е н ә з (?—1565), башҡорттарҙың юрматы ырыуы башлығы. Юрматы башҡорттарының нуғай мырҙаларына ҡаршы көрәшен етәкләй. “Юрматы ырыуы шәжәрәһе”нә ярашлы, 1554 й. Т.б. Ҡармыш һ.б. бейҙәр м‑н бергә юрматыларҙың Мәскәү дәүләте составына инеү шарттары т‑да һөйләшеүҙәр алып бара...
ТӘРЖЕМӘНОВ Кашшафетдин
ТӘРЖЕМӘНОВ Кашшафетдин (1877—1943), дин әһеле. “Мәржәниә” мәҙрәсәһен (Ҡазан) тамамлаған. 1904 й. алып имам‑хатип, Ҡазандың 11‑се мәсетендә мөҙәрис. 1917 й. башлап Эске Рәсәй һәм Себер мосолмандарының Үҙәк Диниә назараты ҡазыйы (ҡара: Рәсәй мосолмандарының Үҙәк Диниә назараты), бер үк ваҡытта 1921—22...
ТӘРЕ ЙӨРӨШТӘРЕ
ТӘРЕ ЙӨРӨШТӘРЕ, христиандарҙың (протестанттарҙан башҡа) дини йолаһы; руханиҙарҙың һәм диндарҙарҙың ҡорамдар, монастырҙар тирәләй, бер ҡорамдан икенсеһенә йәки берәй билдәләнгән урынға, тәреләр, иконалар һәм дини байраҡтар (ҡара: Православие) йәки статуялар (ҡара: Католицизм) һ.б. изге әйберҙәр күтәреп,...
ТӘРӘНЙЫЛҒА, Туймазы р‑нындағы ауыл
ТӘРӘНЙЫЛҒА, Туймазы р‑нындағы ауыл, Татар‑Олҡан а/с ҡарай. Район үҙәгенән һәм Туймазы т. юл ст. Т.-Көнс. табан 29 км алыҫлыҡта урынлашҡан. Халҡы: 1920 й. — 81 кеше; 1939 — 217; 1959 — 212; 1989 — 147; 2002 — 188; 2010 — 189 кеше. Башҡорттар йәшәй (2002). Фельдшер-акушерлыҡ пункты бар.
Ауылға 1906...
ТӘПӘРЕШ, Шишмә р‑нындағы ауыл
ТӘПӘРЕШ, Шишмә р‑нындағы ауыл, Сыуалкип а/с ҡарай. Район үҙәгенән К. 45 км һәм Шөңгәккүл т. юл ст. К.-Көнс. табан 15 км алыҫлыҡта Тәпәреш й. (Өршәк й. ҡушылдығы) буйында урынлашҡан. Халҡы: 1906 й. — 1475 кеше; 1920 — 1719; 1939 — 1074; 1959 — 856; 1989 — 464; 2002 — 468; 2010 — 437 кеше. Татарҙар йәшәй...
ТӘПӘН, Әбйәлил р‑нындағы ауыл
ТӘПӘН, Әбйәлил р‑нындағы ауыл, Рауил а/с ҡарай. Район үҙәгенән К. 25 км һәм Магнитогорск т. юл ст. (Силәбе өлк.) К.‑Көнб. табан 73 км алыҫлыҡта Оло Ҡыҙыл й. буйында урынлашҡан. Халҡы: 1900 й. — 313 кеше; 1920 — 315; 1939 — 224; 1959 — 224; 1989 — 268; 2002 — 288; 2010 — 316 кеше. Башҡорттар йәшәй (2002)....
ТӘҢРЕЛЕК
ТӘҢРЕЛЕК (төркисә тәңре — күк йөҙө, хоҙай, әмир), монгол һәм төрки ҡәбиләләрҙең дини инаныуҙары. Б.э.т. 2‑се мең йыллыҡ аҙ. — 1‑се мең йыллыҡ башында барлыҡҡа килгән, тип фараз ителә. Т. нигеҙендә тәбиғәттең йәнле икәненә һәм кешенең үҙен уратып алған тәбиғәт м‑н яҡын бәйләнештә булыуына ышаныу ята...
ТӘҢКӘҒУҘАҠ
ТӘҢКӘҒУҘАҠ, а л а с у ҡ (Hedysarum), ҡуҙаҡлылар ғаиләһенә ҡараған үҫемлек заты. Яҡынса 150 төрө билдәле, Евразияның уртаса бүлкәтендә, Төньяҡ Африкала һәм Төньяҡ Америкала таралған. Башҡортостанда 5 төрө үҫә. Күп йыллыҡ үләндәр. Һабаҡтары төкһөҙ, төҙ йәки күтәрелеүсән, бейеклеге 10—150 см. Япраҡтары...
ТӘНӘЙ, Фёдоровка р‑нындағы ауыл
ТӘНӘЙ, Фёдоровка р‑нындағы ауыл, Тәнәй а/с үҙәге. Район үҙәгенән Т.-Көнб. 8 км һәм Мәләүез т. юл ст. Т.‑Көнб. табан 71 км алыҫлыҡта Иҙәк й. (Дим й. ҡушылдығы) буйында урынлашҡан. Халҡы: 1906 й. — 1300 кеше; 1920 — 1372; 1939 — 718; 1959 — 614; 1989 — 418; 2002 — 440; 2010 — 446 кеше. Сыуаштар йәшәй...
ТӘМҪИЛ
ТӘМҪИЛ (ғәр.), йыш ҡына аллегорияға ҡоролған ҡыҫҡа шиғри хикәйә. Хайуан, предмет, абстракт төшөнсәләр (яҡшылыҡ, яуызлыҡ, ялҡаулыҡ һ.б.) ҡатнашыусылар булып сығыш яһай. Т. нигеҙендә ысынбарлыҡта булып үткән реаль күренештәр һәм ваҡиғалар булырға мөмкин. Мәҫәлдән айырмалы рәүештә, унда мораль булыуы мотлаҡ...
ТӘМЛӘТКЕС КУЛЬТУРАЛАР
ТӘМЛӘТКЕС КУЛЬТУРАЛАР, составында хуш еҫле матдәләр булған үҫемлектәр. Йәшелсә культураларына ҡарай. Ҡара борос (борос һымаҡтар ғаиләһенән), ҡәнәфер ағасы (мирт һымаҡтар), дәрсен ағасы, лавр (икеһе лә — лавр һымаҡтар), мөшкәт (мөшкәт һымаҡтар), имбир, кардамон (икеһе лә — имбир һымаҡтар), ваниль (әшәлсә...
