Список материалов
АПАТИТ
АПАТИТ (гр. apatē — ялған), фосфаттар класы минералы, Ca5[PO4]3(F, Cl, OH)2, составында марганец, стронций, магний, тимер, торий һәм ерҙәһирәк элементтар булыуы мөмкин. Кристалдары алты ҡырлы оҙонса призма, пластинка рәүешендә һәм энәле. Агрегаттары бөртөклө, ҡайһы берҙә бөрө һымаҡ, оолитлы. Төҫө күбеһенсә...
АПАКАЕВ Пётр Андреевич
АПАКАЕВ Пётр Андреевич (2.8.1936, БАССР-ҙың Ҡалтасы районы Иҫке Уръябаш а. — 18.4.2020, Йошкар-Ола ҡ.), педагог. Педагогия фәндәре докторы (1999), профессор (1993). Мари ССР-ының атҡаҙанған фән эшмәкәре (1991), Мари АССР‑ының атҡаҙанған уҡытыусыһы (1969). Мари педагогия институтын тамамлағандан һуң...
АҢ, кешенең ысынбарлыҡты идеаль төшөнөү
АҢ, кешенең ысынбарлыҡты идеаль төшөнөү, белеү, фекер итеү һәләте; философия, психология һәм социологияның төп төшөнсәләренең береһе. А. шәхси һәм ижт.; кешеләр араһындағы барлыҡ мөнәсәбәттәрҙә сағылыш ала һәм сәйәси, хоҡуҡи, әхлаҡи, дини, ғилми һ.б. булараҡ билдәләнергә мөмкин. Урыҫ дини филос. (С.Н.Булгаков,...
АНЦУБ ЗАВОДЫ
АНЦУБ ЗАВОДЫ, 1730 й. (башҡа мәғлүмәттәр б‑са, 1728 й.) Ҡазан даруғаһы Байлар улусы башҡорттарының аҫаба ерҙәрендә Анцуб й. буйында (Кама й. басс.) крәҫтиән И.В.Тряпицын, сауҙагәр Г. һәм К.Вяземскийҙар баҡыр иретеү заводы булараҡ нигеҙ һала. Хужалары: Тряпицын һәм Вяземскийҙар, 1735 й. алып С.Иноземцев....
АНФЁРОВ Михаил Анисимович
АНФЁРОВ Михаил Анисимович (8.2.1956, Стәрлетамаҡ ҡ.), инженер-механик. Техник ф. д‑ры (1997), проф. (2000). ӨАИ‑ны тамамлағандан һуң (1979) шунда уҡ эшләй. 2007 й. алып РФ Хөкүмәте эргәһендәге Финанс ун‑тының Өфө филиалында, 2017 й. башлап ӨДНТУ‑ның Иҡтисад һәм сервис ин‑тында, бер үк ваҡытта Башҡ‑н...
АНТЫШЕВ Александр Николаевич
АНТЫШЕВ Александр Николаевич (20.2.1942, БАССР-ҙың Оло Теләк районы Ҡыҙыл Октябрь а., хәҙер БР‑ҙың Иглин районы Оло Теләк а., — 15.6.2020, Өфө ҡ.), тел белгесе. Филология фәндәре докторы (2002). БДУ‑ны тамамлағандан һуң (1964) шунда уҡ эшләй. 1977 й. алып БДПИ‑ла: немец теле кафедраһы мөдире, 1987—96...
АНТРОПОНИМИКА
АНТРОПОНИМИКА, ҡара: Ономастика.
АНТРОПОЛОГИЯ
АНТРОПОЛОГИЯ (антропо... һәм ...логия), кешенең килеп сығышы һәм эволюцияһы, кеше расалары барлыҡҡа килеү һәм кешенең физик төҙөлөшөнөң нормаль вариациялары т‑дағы фән. А. төп бүлектәре: морфология (кеше организмы һәм уның өлөштәре үҙгәреүсәнлегенең енес һәм йәш, этнотерр., проф. һ.б. законлыҡтарын...
АНТРОПОЛОГИК ЭКСПЕДИЦИЯЛАР
АНТРОПОЛОГИК ЭКСПЕДИЦИЯЛАР, антропология ысулдары ярҙамында кешеләрҙең билдәле бер төркөмдәрен (ҡара: Антропологик типтар) һүрәтләүсе физик төҙөлөштөң нәҫел билдәләрен йыйыу һәм өйрәнеү б‑са фәнни‑тикшеренеү саралары. Башҡортостанда тәүге антропологик тикшеренеүҙәр 1875 й. Н.А.Малиев тарафынан үткәрелә:...
АНТРОПОЛОГИК ТИПТАР
АНТРОПОЛОГИК ТИПТАР, кешеләрҙең билдәле бер төркөмдәрен һүрәтләүсе физик төҙөлөштөң нәҫел билдәләре комплексы. А.т. расогенез һәм этногенез һөҙөмтәһендә формалаша. Антропологик тикшеренеүҙәр (ҡара: Антропология) башҡорттарҙың төп 4 антропологик тибы барлығын күрһәтә: субурал, понтий, аҡһыл европеоид,...
АНТРОПОГЕН ҮҪЕМЛЕКТӘР
АНТРОПОГЕН ҮҪЕМЛЕКТӘР, синантроп үҫемлектәр, кеше йоғонтоһо һөҙөмтәһендә формалаша. Агрофитоценоздарҙы (а.х. культуралары сәсеүлектәре), сегеталь (а.х. культуралары сәсеүлектәрендәге ҡый үләндәре) һәм рудераль (ташландыҡ ерҙәрҙең һ.б. кеше боҙған йәшәү урындарының үҫемлек бергәлектәре) үҫемлектәрҙе...
АНТРОПОГЕН ТАШЛАНДЫҠТАР
АНТРОПОГЕН ТАШЛАНДЫҠТАР, кешенең хужалыҡ эшмәкәрлеге һөҙөмтәһендә атмосфераға таралған матдәләр. Стационар (сәнәғәт пр‑тиелары, а.х. объекттары) һәм күсмә (транспорт) сығанаҡтар А.т. айыралар. Айырыуса йыш осраусы А.т. — саң-туҙан, газдар (азот, көкөрт һәм углерод оксидтары, углеводородтар), парҙар,...
АНТРОПОГЕН ЛАНДШАФТ
АНТРОПОГЕН ЛАНДШАФТ, кешенең хужалыҡ эшмәкәрлеге һөҙөмтәһендә үҙгәргән йәки барлыҡҡа килгән географик ландшафт. Ф.Н.Мильков классификацияһына ярашлы, барлыҡҡа килеүенә ҡарап техноген, пироген, дигрессион, һөрөнтө ер һ.б. айырыла; антропоген йөкләнеш характерына ҡарап — а.х. (культуралы көтөүлектәр,...
АНТРОПОГЕН ЙӨКЛӘНЕШ
АНТРОПОГЕН ЙӨКЛӘНЕШ, кешенең хужалыҡ эшмәкәрлегенең экосистемаларға йоғонтоһо интенсивлығын сағылдырыусы комплекслы күрһәткес. А.й. тирә-яҡ мөхитте бысратыу (сығарған һәм ташыған ваҡытта нефть түгелеүе һ.б.), ерҙәрҙе һөрөү, урмандарҙы ҡырҡыу һ.б. м‑н бәйле (ҡара: Антропоген ландшафт). А.й. айырыуса...
АНТРОПО...
АНТРОПО... (гр. anthropos — кеше), ҡушма һүҙҙәрҙең “кешегә ҡағылышлы” мәғәнәләрен аңлатҡан өлөшө (мәҫ., антропология, антропонимика).
Тәрж. Р.М.Шәрипова
АНТОШКИН Николай Тимофеевич
АНТОШКИН Николай Тимофеевич (19.12.1942, БАССР‑ҙың Фёдоровка районы Кузьминовка а. — 17.1.2021, Мәскәү ҡ., Мытищи ҡ. ерләнгән), лётчик, генерал‑полковник (1994). Советтар Союзы Геройы (1986). Хәрби фәндәр докторы (1996), профессор (1996). РФ‑тың атҡаҙанған хәрби лётчигы (1993). Совет‑Ҡытай сик буйы...
АНТОШКИН Виктор Николаевич
АНТОШКИН Виктор Николаевич (26.9.1956, БАССР‑ҙың Фёдоровка районы Бала Сытырман а.), социолог. Философия фәндәре кандидаты (1990), социология фәндәре докторы (2005), профессор (2011). БДУ‑ны тамамлағандан һуң (1983) Орск ҡ. 31‑се мәктәбендә, 1986 й. алып БАХИ‑ла, 1989 й. башлап БДУ‑ла, 1991 й. — БДПУ‑ла...
АНТОНОВКА, Мәләүез р‑нындағы ауыл, Шевченко а/ с үҙәге
АНТОНОВКА, Мәләүез р‑нындағы ауыл, Шевченко а/ с үҙәге. Район үҙәгенән һәм Мәләүез т. юл ст. К.‑Көнб. табан 15 км алыҫлыҡта Ҡарабуғат й. (Мәләүез й. ҡушылдығы) буйында урынлашҡан. Халҡы: 1920 й. — 642 кеше; 1939 — 504; 1959 — 178; 1989 — 364; 2002 — 370; 2010 — 443 кеше. Урыҫтар, украиндар йәшәй (2002)....
