Список материалов
АТЕРОСКЛЕРОЗ
АТЕРОСКЛЕРОЗ (гр. athera — бутҡа һәм sklerosis — ҡатыу), артерияларҙың хроник ауырыуы. Аорта, аяҡ, мезентериаль, бөйөр (нефросклероз) артериялары, йөрәк, баш мейеһе тамырҙары һ.б. А. айыралар. Артерияларҙың эске тиресәһенә липопротеидтарҙың липид төйөрсәһе (ул тамырҙар аралығы тарайыуына һәм ағзаларҙы...
АТИНГӘН, Хәйбулла р‑нындағы ауыл
АТИНГӘН, Урыҫ Атингәне, Хәйбулла р‑нындағы ауыл, Атингән а/с үҙәге. Район үҙәгенән Көнб. 24 км һәм Һары т. юл ст. (Ырымбур өлк.) Т. табан 80 км алыҫлыҡта Атингән й. (Таналыҡ й. басс.) буйында урынлашҡан. Халҡы: 1900 й. — 408 кеше; 1917 — 437; 1959 — 440; 1989 — 571; 2002 — 612; 2010 — 536 кеше. Башҡорттар...
АТЙЕТӘР, Ҡырмыҫҡалы р‑нындағы ауыл
АТЙЕТӘР, Ҡырмыҫҡалы р‑нындағы ауыл, Атйетәр а/с үҙәге. Район үҙәгенән К.‑Көнб. 36 км һәм Шишмә т. юл ст. К.‑Көнс. табан 35 км алыҫлыҡта Асыяҙы й. (Өршәк й. ҡушылдығы) буйында урынлашҡан. Халҡы: 1906 й. — 1414 кеше; 1920 — 2054; 1939 — 1799; 1959 — 1156; 1989 — 670; 2002 — 693; 2010 — 499 кеше. Татарҙар...
АТЛАСОВ Хәбибрахман Ғабдрахман улы
АТЛАСОВ Хәбибрахман Ғабдрахман улы (14.1.1878, Ырымбур губ. ш. уҡ исемле өйәҙе Сәйет посады, хәҙ. Ырымбур өлк. Һаҡмар р‑ны Татар Ҡарғалыһы а. — 15.12.1949, Өфө), земство табибы, һаулыҡ һаҡлауҙы ойоштороусы. РСФСР‑ҙың (1944) һәм БАССР‑ҙың (1940) атҡ. табибы. Ҡазан ун‑тын тамамлағандан һуң (1904) Ырымбур губ....
АТЛЫҒАС, Яңауыл р‑нындағы ауыл
АТЛЫҒАС, Яңауыл р‑нындағы ауыл, Ишбулды а/с ҡарай. Район үҙәгенән һәм Яңауыл т. юл ст. К. табан 25 км алыҫлыҡта Атлығас й. (Тере Танып й. басс.) буйында урынлашҡан. Халҡы: 1906 й. — 697 кеше; 1920 — 693; 1939 — 682; 1959 — 677; 1989 — 408; 2002 — 317; 2010 — 398 кеше. Мариҙар йәшәй (2002). Төп мәктәп...
АТМОСФЕРА БАҪЫМЫ
АТМОСФЕРА БАҪЫМЫ, атмосфера тарафынан уның эсендәге предметтарға һәм Ер өҫтөнә яһалған баҫым. Атмосфераның һәр бер нөктәһендә өҫтәге һауаның ауырлығы м‑н билдәләнә, юғарыға табан кәмей. А.б. Ер өҫтөндә урындан урынға һәм ваҡыт арауығында үҙгәреүе, юғары һәм түбән баҫым өлкәләренең формалашыуы атмосфералағы...
АТМОСФЕРА ФРОНТТАРЫ
АТМОСФЕРА ФРОНТТАРЫ, атмосфераның түбәнге ҡатламдарындағы (тропосфера) һалҡын һәм йылы һауа массалары араһындағы күсмә зоналар. А.ф. оҙонлоғо — бер нисә мең км, киңлеге — бер нисә тиҫтә км, ҡалынлығы бер нисә йөҙ метрға етә. Ер өҫтөнә ҡарата ауышып үтәләр. Формалашыу районы б‑са арктик, поляр, тропик;...
АТМОСФЕРА ЦИРКУЛЯЦИЯҺЫ
АТМОСФЕРА ЦИРКУЛЯЦИЯҺЫ, Ер өҫтөндә һауа әйләнеше. Дөйөм (атмосферала ҙур масштаблы һауа ағымдары йыйылмаһы) һәм урындағы (бриздар, тау-үҙән елдәре һ.б.) А.ц. айыралар. А.ц. Ер өҫтөндә геогр. киңлеккә бәйле, Ҡояш радиацияһы ағымының тигеҙһеҙ бүленеше арҡаһында барлыҡҡа килә. Иң тотороҡло зона һауа ағымдары...
АТНАБАЕВ Әнғәм Ҡасим улы
АТНАБАЕВ Әнғәм Ҡасим улы [23.2.1928, БАССР‑ҙың Бөрө кантоны Иҫке Күрҙем а. (БР‑ҙың Тәтешле р‑ны) — 13.10.1999, Өфө], шағир, драматург. БР‑ҙың халыҡ шағиры (1997). РСФСР‑ҙың (1988) һәм БАССР‑ҙың (1977) атҡ. сәнғәт эшмәкәре. Яҙыусылар союзы ағзаһы (1960). З.Ҡ.Атнабаеваның ағаһы. 1943 й. алып Тәтешле р‑нының...
АТНАБАЕВА Зинира Ҡасим ҡыҙы
АТНАБАЕВА Зинира Ҡасим ҡыҙы [21.12.1934, БАССР‑ҙың Яңауыл р‑ны Иҫке Күрҙем а. (БР‑ҙың Тәтешле р‑ны) — 23.4.2013, Өфө], актриса. РФ‑тың халыҡ (1995), РСФСР‑ҙың атҡ. (1980), БАССР‑ҙың халыҡ (1977) һәм атҡ. (1972) артисы. Театр эшмәкәрҙәре союзы ағзаһы (1961). Ә.Ҡ.Атнабаевтың һеңлеһе. ГИТИС‑ты тамамлағандан...
АТНАҒОЛОВ Сәләхетдин Саҙрый улы
АТНАҒОЛОВ Сәләхетдин Саҙрый улы [1893, Өфө губ. Бәләбәй өйәҙе Һыуыҡҡул а. (БР‑ҙың Йәрмәкәй р‑ны) — 16.8.1938], Башҡорт милли хәрәкәте эшмәкәре, яҙыусы. 1917 й. алып — һул социал‑революционерҙар (интернационалистар) партияһы, 1919—35 йй. РКП(б) ағзаһы. “Ғәлиә” мәҙрәсәһен тамамлағандан һуң (1916) шунда...
АТОМДАР ҺӘМ МОЛЕКУЛАЛАР ФИЗИКАҺЫ
АТОМДАР ҺӘМ МОЛЕКУЛАЛАР ФИЗИКАҺЫ, физиканың атомдар, молекулалар һәм уларҙың берләшмәләренең (кластерҙарының) төҙөлөшөн һәм физик үҙенсәлектәрен, ш. уҡ уларҙың үҙ-ара тәьҫир итешеү һәм уларға электр йәки магнит ҡырҙары тәьҫир итеүенән барлыҡҡа килгән физик күренештәрҙе өйрәнеүсе бүлеге. Масс-спектрометрия,...
АТРОЩЕНКО Валерий Владимирович
АТРОЩЕНКО Валерий Владимирович (9.12.1950, Бөгөлмә ҡ.), инженер‑электромеханик. Техник ф. д‑ры (1991), проф. (1993). СССР-ҙың (1985), БР‑ҙың атҡ. уйлап табыусыһы (2002), РФ-тың атҡ. нефтсеһе (2000), РФ-тың почётлы юғары проф. белем биреү хеҙм-ре (2011). ӨАИ‑ны тамамлағандан һуң (1974) шунда уҡ эшләй...
АТТРАКТАНТТАР
АТТРАКТАНТТАР (лат. attraho — үҙемә тартып торам), тәбиғи һәм синтетик матдәләр (сигнал биреүсе матдәләр), уларҙы тойған заттарҙа еҫ таратыусы сығанаҡ яғына хәрәкәт итеү теләген тыуҙыра. А. бөжәктәрҙә, нематодаларҙа, үрмәксе һымаҡтарҙа, ҡыҫала һымаҡтарҙа, балыҡтарҙа, имеҙеүселәрҙә һәм ылымыҡтарҙа табылған....
АТҺӨЙӘР, Дүртөйлө р‑нындағы ауыл
АТҺӨЙӘР, Дүртөйлө р‑нындағы ауыл, Һыуыҡҡул а/ с ҡарай. Район үҙәгенән К.‑Көнс. 12 км һәм Өфө т. юл ст. Т.‑Көнб. табан 110 км алыҫлыҡта урынлашҡан. Халҡы: 1906 й. — 282 кеше; 1920 — 335; 1939 — 344; 1959 — 226; 1989 — 117; 2002 — 128; 2010 — 118 кеше. Башҡорттар, татарҙар йәшәй (2002).
Ауылға Ҡазан...
АТЫУ ТИРҘАРЫ
АТЫУ ТИРҘАРЫ, персональ атыу ҡоралынан һәм пневматик ҡоралдан сәпкә маҡсатлы һәм өйрәнеү өсөн атыуға ҡулайлаштырылған ҡоролмалар. А.т. атыу ҡоралдары өсөн рикошет каналы һәм сәп һыҙығы артында пуля йыйғыс була. Автоматик, эре калибрлы йәки һынау атыу ҡоралдарынан атыу өсөн стрельбищелар (полигондар)...
АТЫШ
АТЫШ, шарлауыҡ, тәбиғәт ҡомартҡыһы (1965). Белорет р‑нында Ләмәҙ й. уң ярында, Елмәрҙәк һырты армыттарында урынлашҡан. Атыш сумған һәм Ағуй уҙған ер аҫты йылғалары (А. төньяҡҡа табан 3 км һәм 1,5 км алыҫлыҡта йырынға инеп китәләр) ҡушылыуынан барлыҡҡа килгән һыу ташҡыны, Ләмәҙ й. кимәленән 4 м бейеклектә...
АУДИТ
АУДИТ (ингл. audit), иҡт. субъекттарҙың бухгалтер (финанс) отчётлылығын, түләү-иҫәп документтарын, һалым декларацияларын һ.б. финанс йөкләмәләрен бойондороҡһоҙ ведомстволарҙан тыш тикшереүҙе тормошҡа ашырыу б‑са аудиторҙарҙың (аудитор фирмаларының) эшҡыуарлыҡ эшмәкәрлеге төрө. Аудиторҙар функцияларына...
АУКЦИОН
АУКЦИОН (лат. аuctio — халыҡ алдында һатыу), билдәләнгән ваҡытта билдәле урында үткәрелгән халыҡ алдында тауарҙар һатыу ысулы. А. һатыла торған тауарҙы йәки мөлкәтте иң юғары хаҡ тәҡдим иткән кеше һатып ала. А. төп төрҙәре: тауар, валюта, кредит А. Шулай уҡ бөтә А. асыҡ (теләүселәр ҡатнашлығында) һәм...
АУЛАҠ
АУЛАҠ, аулаҡ өй, башҡорттарҙа йәштәрҙең бергәләп эшләү йәки күңел асыу өсөн йыйылыуынан торған традицион йола. Көҙгө, ҡышҡы осорҙа ата-әсәләр өйҙә юҡта үткәрелгән, ҡайһы ваҡыт — яңғыҙ ҡатын-ҡыҙ йортонда. Ғәҙәттә, А. өлкән йәштәге ҡатын-ҡыҙ ҡарауы аҫтында барған. Тәүҙәрәк А. 14—18 йәшлек ҡыҙҙар ҡул эше...
