Список материалов
ӘЗРӘҠӘ
ӘЗРӘҠӘ (ғәр. ҡәбәхәт, алдаҡсы, мәңгелек дошман), башҡорт мифологияһында яуыз иблес. “Урал батыр” эпосы персонажы. Һыу һәм ер аҫты донъяһының дейеүҙәр батшаһы, тылсымлы Йәншишмә хужаһы. Кешеләрҙе буйһондороу һәм ерҙә хакимлыҡ итеү өсөн Ә. Самрау батшанан Һомай ҡошто, Аҡбуҙатты һәм тылсымлы алмас ҡылысты...
ӘЙ, йылға
ӘЙ, йылға, Өфө й. һул ҡушылдығы. Уранғы (Силәбе өлк.) һәм Әүәләк һырттары араһында урынлашҡан Клюквенный һаҙлығынан башлана. Үрге ағымында Силәбе өлк. буйлап төньяҡ‑көнсығыштан көньяҡ‑көнбайышҡа ҡарай аға. БР‑ҙа Ҡыйғы, Салауат, Дыуан, Мәсетле р‑ндары аша көньяҡ‑көнсығыштан төньяҡ‑көнбайышҡа йүнәлеш...
ӘЙ, Салауат р‑нындағы ауыл
ӘЙ, Салауат р‑нындағы ауыл, Торналы а/с ҡарай. Район үҙәгенән Т.‑Көнс. 32 км һәм Мөрсәлим т. юл ст. Т.‑Көнб. табан 64 км алыҫлыҡта Ишмән й. (Әй й. ҡушылдығы) буйында урынлашҡан. Халҡы:1939 й. –244 кеше; 1959 – 443; 1989 – 359; 2002 – 278; 2010 – 207 кеше. Башҡорттар, татарҙар йәшәй (2002). Фельдшер‑акушерлыҡ...
ӘЙЛӘНЕШТӘГЕ АҠСАЛАР
ӘЙЛӘНЕШТӘГЕ АҠСАЛАР, әй ләнештәге активтар, предприятие тарафынан һәр бер операция циклы ваҡытында (сеймал һәм материал һатып алыуҙан алып әҙер продукцияны һатҡандан һуң килгән аҡсаның инеүенә тиклемге осор) үҙенең ағымдағы эшмәкәрлегенә инвестицияланған аҡсалар. Ә.а. әйләнештәге производство фондтарына...
ӘЙЛЕ ЫРЫУЫ ШӘЖӘРӘҺЕ
“ӘЙЛЕ ЫРЫУЫ ШӘЖӘРӘҺЕ”, башҡорт ауыҙ‑тел ижады ҡомартҡыһы, шәжәрә. Т.Ялсығол тарафынан төҙөлгән, уның “Тарихнамә‑и болғар” (ҡара: Тарихнамә) хеҙмәтенә ингән. Урал‑Волга буйы төрки телендәнарратив формала яҙылған, әҫәргә мифтар, легендалар һәм риүәйәттәр индерелгән. Әйле ырыуын башлап ебәреүселәрҙең генеалогияһы...
ӘЙЛЕ, башҡорттарҙың ырыу‑ҡәбилә берләшмәһе
ӘЙЛЕ (әй, әйҙе), 1) башҡорттарҙың ырыу‑ҡәбилә берләшмәһе. Дыуан, көҙәй, ҡошсо, мырҙалар, өпәй, һыҙғы, Ә. ҡәбиләләрен үҙ эсенә алған. 14—15 бб. барлыҡҡа килгән. 17— 19 бб. төп таралыу терр‑ялары – Йүрүҙән, Ләмәҙ, Өфө, Эҫем, Әй йй. үҙәндәре. 18 б. ҡәбиләләр традиция б‑са берләшкән; айырым аҫаба ерҙәр...
ӘЙТЕМ
ӘЙТЕМ, әйберҙәрҙең асылын, ниндәй ҙә булһа бер тормош күренешен үткер һәм образлы итеп тасуирлаған һүҙбәйләнеш. Ғәҙәти ситуацияларҙа ҡулланылһа ла, Ә. айырым бер осраҡҡа ҡарата ғына мөнәсәбәт белдереү бар. Мәҡәл кеүек үк, Ә. үҙенең тәғәйен сағылышын телмәр контексында таба, йыш ҡына күсмә мәғәнәлә ҡулланыла,...
ӘЙТЕШ, башҡорт фольклоры жанры
ӘЙТЕШ, башҡорт фольклоры жанры, нәфис һүҙ оҫталарының шиғри, һирәгерәк сәсмә импровизация сәнғәтендә ярыш‑диалогы. Ғәҙәттә йыйындарҙа, халыҡ тантаналарында думбыраға ҡушылып башҡарыла. Ә. күбеһенә кинәйә хас. Ә. шиғри формаһы байтаҡ эпостарҙа һәм ҡобайырҙарҙа осрай, мәҫ., Нәркәс һәм Һәүбән (“Аҡбуҙат”),...
ӘЙТЕШМӘК
ӘЙТЕШМӘК, һ а н а ш м а ҡ, фольклор жанры, ритмға һәм рифмаға һалынған шиғыр. Борон Ә. община ағзалары араһында хеҙмәтте бүлгәндә шартлы кинәйәле телмәрҙә (мәҫ., һунарҙа) һ.б. файҙаланылған. Сюжетлы Ә., Ә.‑диалог, Ә.‑иҫәп һ.б. төрҙәргә бүленә. Балалар фольклорында һаҡланған, уйынды алып барыусыны билдәләгәндә...
ӘЙҮКӘ, Ҡалмыҡ ханлығы ханы
ӘЙҮКӘ (1642—1724), Ҡалмыҡ ханлығы ханы (1672 й. алып). Ҡалмыҡ ханы Мончактың (Мунчак) өлкән улы. Атаһының Рәсәй м‑н яҡынлашыу сәйәсәтен дауам итә: 1667 й. тоғролоҡҡа ант бирә. 17 б. һуңғы сирегендә Ҡырым ханлығына, Кесе Нуғайға (ҡара: Нуғай Урҙаһы), башҡорттарға, Себер татарҙарына һ.б. хәрби походтар...
ӘЙҮПОВ Вадим Рәмил улы
ӘЙҮПОВ Вадим Рәмил улы (13.10. 1974,Өфө),спортсы.Фехтование б‑са Рәсәйҙең халыҡ‑ара класлы спорт мастеры (2001). БР‑ҙың күренекле спортсыһы (1996). Р.И.Әйүповтың улы. Урал физик культура акад. тамамлаған (1999). “Локомотив” ДСО‑һы һәм Юғары спорт оҫталығы мәктәбе тәрбиәләнеүсеһе (тренеры Әйүпов). Шәхси...
ӘЙҮПОВ Мансур Әнүәр улы
ӘЙҮПОВ Мансур Әнүәр улы (8.7. 1947, БАССР‑ҙың Дәүләкән р‑ны Исмәғил а.), политолог. БР ФА‑ның мөхбир ағзаһы (2009), сәйәсәт ф. д‑ры (2004), проф. (2009). БР‑ҙың атҡ. мәҙәниәт хеҙм‑ре (1997). БДУ‑ны (1973), КПСС ҮК эргәһендәге Ижт. фәндәр акад. (Мәскәү, 1978) тамамлаған. 1979 й. алып КПСС Башҡ‑н өлкә...
ӘЙҮПОВ Рафаэль Мөхәмәт улы
ӘЙҮПОВ Рафаэль Мөхәмәт улы [11.11.1928, БАССР‑ҙың Тамъян‑Ҡатай кантоны Малай‑Муйнаҡ а. (БР‑ҙың Учалы р‑ны) — 14.10.1995, Өфө], актёр, режиссёр. БАССР‑ҙың атҡ. сәнғәт эшмәкәре (1989). Театр эшмәкәрҙәре союзы ағзаһы (1952). Башҡорт театр‑художество уч‑щеһын (1948; В.Ғ.Ғәлимов һәм Р.Фәйзи курсы), ГИТИС‑ты...
ӘЙҮПОВ Рәмил Исмәғил улы
ӘЙҮПОВ Рәмил Исмәғил улы (4.8. 1946, Өфө), тренер. Фехтование б‑са СССР‑ҙың (1991) һәм РСФСР‑ҙың (1988) атҡ. тренеры, СССР‑ҙың спорт мастеры (1966). БАССР‑ҙың атҡ. физик культура хеҙм‑ре (1989).П.Ф.Лесгафт ис. Ленинград физик культура ин‑тын тамамлаған (1972). “Зенит” ДСО‑һы тәрбиәләнеүсеһе (тренеры...
ӘЙҮПОВ Рәмил Исмәғил улы
ӘЙҮПОВ Рәмил Исмәғил улы (4.8.1946, Өфө ҡ. — 10.8.2021, шунда уҡ), тренер. Фехтование буйынса СССР‑ҙың (1991) һәм РСФСР‑ҙың (1988) атҡаҙанған тренеры, СССР‑ҙың спорт мастеры (1966). БАССР‑ҙың атҡаҙанған физик культура хеҙмәткәре (1989). П.Ф.Лесгафт исемендәге Ленинград физик культура институтын тамамлаған...
ӘЙҮПОВ Рәфғәтдин Талип улы
ӘЙҮПОВ Рәфғәтдин Талип улы (15.3.1914, Өфө губ. Бәләбәй өйәҙе Собханғол а., хәҙ. БР‑ҙың Туймазы р‑ны Иҫке Собханғол а., — 19.12.1987, Туймазы ҡ.), Соц. Хеҙмәт Геройы (1966). 1939—40 йй. совет‑финлянд һуғышында һәм Б.В. һуғышында ҡатнашыусы.1946 й. алып Урал‑Себер магистраль нефть үткәргестәре идаралығының...
ӘЙҮПОВ Риф Сәлих улы
ӘЙҮПОВ Риф Сәлих улы (2.9.1939, БАССР‑ҙың Кушнаренко р‑ны Ҡаратәкә а.—28.1.2015, Өфө), тарихсы. Тарих ф. д‑ры (1995), проф. (1995). РФ юғары мәктәбенең атҡ. хеҙм‑ре (1998), БАССР‑ҙың атҡ. мәҙәниәт хеҙм‑ре (1982), РФ‑тың почётлы юғары проф. белем биреү хеҙм‑ре (2001). БДУ‑ны тамамлағандан һуң (1967)...
ӘЙҮПОВ Салауат Миҙхәт улы
ӘЙҮПОВ Салауат Миҙхәт улы (17.1. 1958, Өфө), әҙәбиәт белгесе. Филол. ф. д‑ры (2002). БДУ‑ны тамамлаған (1980). 1981–82 йй., 1986–88 йй. һәм 1997–2002 йй. БДУ‑ла, 1988 й. алып Коми пед. ин‑тында эшләй. 1994 й. башлап Респ. мәғариф хеҙм‑рҙәренең квалификацияһын күтәреү ин‑тында (икеһе лә – Сыктывкар)...
ӘЙҮПОВ Хәмит Вәли улы
ӘЙҮПОВ Хәмит Вәли улы [15.1.1914, Өфө губ. Бәләбәй өйәҙе (БР‑ҙың Әлшәй р‑ны) Гәйнәямаҡ а. — 26.3.1987, Өфө], ветеринар врач. Ветеринария ф. д‑ры (1969), проф. (1970). РСФСР‑ҙың (1974) һәм БАССР‑ҙың (1964) атҡ. фән эшмәкәре. Троицк ветеринария ин‑тын тамамлағандан һуң (Силәбе өлк., 1942) БАССР‑ҙың Бишбүләк...
ӘЙҮПОВА Венера Хәҙис ҡыҙы
ӘЙҮПОВА Венера Хәҙис ҡыҙы (10.1.1955, БАССР‑ҙың Учалы р‑ны Бәләкәй Учалы эшселәр ҡсб, хәҙ. Учалы ҡ.), музыка белгесе. БАССР‑ҙың атҡ. сәнғәт эшмәкәре (1989), РФ‑тың атҡ. мәҙәниәт хеҙм‑ре (2010). Халыҡ‑ара музыка эшмәкәрҙәре союзы ағзаһы (1996). ӨДСИ‑не тамамлаған (1981). 1976 й. алып Башҡорт филармонияһы...
