Список материалов
ИРГӘЙЕЛ
ИРГӘЙЕЛ, башҡ. тылсымлы әкиәттәре персонажы, хтоник йән эйәһе. Көсө оҙон һаҡалында булған кәрлә ҡарт (“үҙе бер ҡарыш, һаҡалы мең ҡарыш”). Ҡара көстәр вәкиле, яуызлыҡ эйәһе. Ер аҫтында йәшәй. Буйһонмаған өсөн кешене ҡолағынан ҡаҙаҡҡа элә, бармағын киҫә (“Бүре улы Сынтимер бәһлеүән”, “Айыуғолаҡ” һ.б.);...
ИРГЕН ЗАВОДТАРЫ
ИРГЕН ЗАВОДТАРЫ, Уҫы даруғаһы Ғәйнә улусы башҡорттарынан һатып алынған ерҙәрҙә Ирген й. (Сылва й. ҡушылдығы) буйында Осокиндар тарафынан Түб. һәм Үрге Ирген баҡыр, суйын иретеү һәм тимер етештереү заводтары булараҡ нигеҙ һалына. Хужалары: Осокиндар, 1800 й. (башҡа мәғлүмәттәр б‑са, 1804) алып А.А.Кнауф,...
ИРДУҒАН, Яңауыл р‑нындағы ауыл
ИРДУҒАН, Яңауыл р‑нындағы ауыл, Первомайский а/с ҡарай. Район үҙәгенән һәм Яңауыл т. юл ст. К. табан 14 км алыҫлыҡта Шаҙы й. (Беүә й. басс.) буйында урынлашҡан. Халҡы: 1906 й. — 303 кеше; 1920 — 319; 1939 — 330; 1959 — 288; 1989 — 215; 2002 — 209; 2010 — 22 кеше. Мариҙар йәшәй (2002). Башланғыс мәктәп...
ИРЕК, Шишмә р‑нындағы ауыл
ИРЕК, Шишмә р‑нындағы ауыл, Арыҫлан а/с ҡарай. Район үҙәгенән һәм Шишмә т. юл ст. Т. табан 6 км алыҫлыҡта урынлашҡан. Халҡы: 1939 й. — 209 кеше; 1959 — 226; 1989 — 172; 2002 — 123; 2010 — 125 кеше. Татарҙар йәшәй (2002). Клуб бар.
Ауылға 1927 й. Өфө кантонында ш. уҡ кантондың Арыҫлан а. кешеләре бүлендек...
ИРЕКЛЕ ИҠТИСАДИ ЗОНА
ИРЕКЛЕ ИҠТИСАДИ ЗОНА, махсус иҡтисади зона, эшҡыуарлыҡ эшмәкәрлеген тормошҡа ашырыуҙың махсус режимы булған билдәле бер терр‑я; тышҡы иҡт. эшмәкәрлектең бер төрө. И.и.з. төрҙәре: уңайлыҡтары булған иҡт. зонаһы, ирекле (берлектәге) эшҡыуарлыҡ, офшор зоналары һ.б. РФ‑та ҡануниәткә ярашлы, сәнәғәт‑производство,...
ИРЕНЛӘШЕҮ ҺӘМ ИРЕНЛӘШМӘҮ
ИРЕНЛӘШЕҮ ҺӘМ ИРЕНЛӘШМӘҮ, өндәрҙең комбинаторлы үҙгәреше төрҙәре; ирендәр ҡатнашлығы м‑н (иренләшеү; ирендәр түңәрәкләнә һәм бер аҙ алға һуҙыла) һәм ирендәр ҡатнашлығынан тыш (иренләшмәү) булған өҫтәмә артикуляция. Фонемаларҙы айырыусы билдәләр сифатында сығыш яһайҙар. Башҡорт телендә иренләшкән [о],...
ИРЕНСӘСКӘ
ИРЕНСӘСКӘ (Stachys), иренсәскә һымаҡтар ғаиләһенә ҡараған үҫемлек заты. Яҡынса 300 төрө билдәле; Австралия һәм Яңы Зеландиянан башҡа, бөтә Ер шарында таралған. Башҡортостанда 5 төрө үҫә. Йәйелеүсән тамырһабаҡлы бер һәм күп йыллыҡ үлән йәки бәләкәй ярым ҡыуаҡ. Һабағы 4 ҡырлы, төҙ, һирәгерәк бөгөлгән,...
ИРЕНСӘСКӘ ҺЫМАҠТАР
ИРЕНСӘСКӘ ҺЫМАҠТАР, һаңғырау кесерткән һымаҡтар (Labiatae, йәки Lamiaceae), ике өлөшлөләр ғаиләһе. 200‑ҙән ашыу заты, яҡынса 3500 төрө билдәле, бөтә Ер шарында таралған. Үләндәр, ярым ҡыуаҡсыҡтар, ярым ҡыуаҡтар, һирәгерәк ҡыуаҡтар һәм ағастар. Башҡортостанда 2 заттан 57 төрө (бесәй тармаһы, биҙүлән,...
ИРЕТЕП ЙӘБЕШТЕРЕҮ
ИРЕТЕП ЙӘБЕШТЕРЕҮ, металдарҙы: машина, конструкция һәм ҡоролма деталдәрен ысҡынмаҫлыҡ итеп тоташтырыуҙың технологик процесы. 200‑ҙән ашыу И.й. төрө билдәле, улар йәбешкән ҡушылмаларҙы алыу ысулдарына ҡарап 2 төп төркөмгә бүленә: иретеп йәбештереү (махсус йылылыҡ сығанағы тоташтырыла торған деталдәрҙең...
ИРИКОВ Николай Романович
ИРИКОВ Николай Романович [1921, АСБР‑ҙың Үҫәргән кантоны Үрге Ҡаҙарма а. (БР‑ҙың Йылайыр р‑ны) — 16.3.1943, Каменная Яруга а., Украина ССР‑ының Тетлега а. ерләнгән], танкист, кесе лейтенант. Советтар Союзы Геройы (1943). Б.В. һуғышында ҡатнашыусы. 1940 й. алып Ҡыҙыл Армияла. 1942 й. башлап Сталинград,...
ИРИНЕЙ
ИРИНЕЙ (донъяуи исеме Середний Иван Петрович; 10.5.1939, Украина ССР‑ы Столпин а.), дин әһеле, Өфө һәм Стәрлетамаҡ епискобы (1975–76). Дини тәғлимәт канд. (1968). Митрополит (2002). Архиепископ (1982), архимандрит (1971). Монахлыҡ ҡабул иткән (1970). Ленинград дини акад. тамамлағандан һуң (1968) шунда...
ИРКӘБАЕВ Ғәбделхәй (Әбделхәй)
ИРКӘБАЕВ Ғәбделхәй (Әбделхәй) [1893, Ырымбур губ. Силәбе өйәҙе Ҡорман а. (Силәбе өлк. Арғаяш р‑ны) — 28.3.1919, АСБР‑ҙың Бөрйән-Түңгәүер кантоны Преображен- ский а., хәҙ. БР‑ҙың Йылайыр р‑ны Йылайыр а.], Башҡорт милли хәрәкәте эшмәкәре, шағир, публицист. “Рәсүлиә” мәҙрәсәһен тамамлаған. 1917 й. майынан —...
ИРКӘБАЕВ Олег Геннадьевич
ИРКӘБАЕВ (Иркәбаев‑Этайн) Олег Геннадьевич (14.3.1955, БАССР‑ҙың Мишкә р‑ны Тымбай а.), режиссёр. РФ‑тың (2005) һәм Мари Эл Респ. (1997) атҡ. сәнғәт эшмәкәре. Мәскәү мәҙәниәт ин‑тын (1979; Г.А. Георгиевский курсы), ГИТИС‑ты (1987; Б.Г.Голубовский курсы) тамамлаған. 1979—83 йй. М.Шкетан ис. Мари драма...
ИРЛӘНДӘР
ИРЛӘНДӘР, алйырҙандар (Cricetinae), кимереүселәр отрядына ҡараған алйырҙандар ярым ғаиләһе. Яҡынса 80 заты, 390 төрө билдәле. Төньяҡ һәм Көньяҡ Америкала, ҡайһы бер төрҙәре Африкала һәм Евразияла таралған. БР‑ҙа 2 затҡа ҡараған 2 төрө бар. Кәүҙә оҙонлоғо 12—35 см, ауырлығы 60—1100 г. Төҫө көлһыу йәки...
ИРНАЗАРОВ Рәшит Исмәғил улы
ИРНАЗАРОВ Рәшит Исмәғил улы (6.9.1935, БАССР‑ҙың Баймаҡ р‑ны Темәс а.), социолог. Социол. ф. д‑ры (1999), проф. (2002). БР‑ҙың атҡ. фән эшмәкәре (2002), БР‑ҙың атҡ. мәҙәниәт хеҙм‑ре, РФ‑тың почётлы юғары проф. белем биреү хеҙм‑ре (2006). БДУ‑ны тамамлағандан һуң (1963) БАССР‑ҙың Мәғариф министрлығында,...
ИРНАЗАРОВА Ғәшүрә Хәйрулла ҡыҙы
ИРНАЗАРОВА Ғәшүрә Хәйрулла ҡыҙы (15.3.1915, Ырымбур губ. Орск өйәҙе Темәс а. (БР‑ҙың Баймаҡ р‑ны) — 3.11.2000, Сибай ҡ.), актриса. БАССРҙың атҡ. артисы (1972). 1941 й. Башҡ. филармонияһы солисы, 1942—73 йй. Сибай ҡала драма театры актрисаһы.
И. тәүге, башлыса муз. спектаклдәрҙәге ролдәренә лиризм һәм...
ИРРЕГУЛЯР ҒӘСКӘРҘӘР
ИРРЕГУЛЯР ҒӘСКӘРҘӘР, 18 б. — 1918 й. рус армияһының даими ойошторолошо булмаған йәки регуляр ғәскәрҙәрҙән обмундированиеһы, ҡоралландырылыуы һәм комплектланыу ысулы м‑н айырылған ҡораллы формированиелары. И.ғ. казак ғәскәрҙәре (ҡара: Казак ҡатламы) һәм башлыса урыҫ булмаған халыҡ вәкилдәренән тупланған...
ИРСАЕВА Нурия Исхаҡ ҡыҙы
ИРСАЕВА Нурия Исхаҡ ҡыҙы (13.10.1942, БАССР-ҙың Миәкә р‑ны Ҡанбәк а.), актриса. РСФСР‑ҙың (1984), БАССР‑ҙың (1980) һәм ТР‑ҙың (1998) халыҡ, БАССР‑ҙың атҡ. (1972) артисы. Театр эшмәкәрҙәре союзы ағзаһы (1969). Өфө сәнғәт уч‑щеһын (1965; Ш.Р.Рәхмәтуллин курсы), ӨДСИ‑не (1987; А.К.Лощенков курсы) тамамлаған....
ИРСАЙ, Мишкә р‑нындағы ауыл
ИРСАЙ, Р ы с а й а л, Мишкә р‑нындағы ауыл, Ирсай а/с үҙәге. Район үҙәгенән Т. 3 км һәм Загородная т. юл ст. Т.-Көнб. табан 12 км алыҫлыҡта Кесе Энәк й. (Бөрө й. басс.) буйында урынлашҡан. Халҡы: 1906 й. — 599 кеше; 1920 — 673; 1939 — 595; 1959 — 521; 1989 — 428; 2002 — 523; 2010 — 53 кеше. Мариҙар...
ИСАЕВ Әбделбарый Низаметдин улы
ИСАЕВ Әбделбарый Низаметдин улы [28.1.1907, Өфө губ. Бәләбәй өйәҙе Үрге Аташ а. (БР‑ҙың Саҡмағош р‑ны) — 13.11.1983, Ленинград], дин әһеле, СССР‑ҙың Европа өлөшө һәм Себер мосолмандарының Диниә назараты мөфтөйө (1975—80, ҡара: Рәсәй мосолмандарының Үҙәк диниә назараты). Б.В. һуғышында ҡатнашыусы. Төйлөгән а....
