Список материалов
ҠЫПСАҠ ИБРАҺИМ
ҠЫПСАҠ ИБРАҺИМ, Ҡараҡыпсаҡ И. [ысын исеме Ибраһимов Ғабдулла Ғәбделғәлләм улы; 1895, Ырымбур губ. ш. уҡ исемле өйәҙе Сапыҡ а. (БР‑ҙың Күгәрсен р‑ны) – 27.9.1937, Мәскәү], яҙыусы, Башҡорт милли хәрәкәте эшмәкәре. Граждандар һуғышында ҡатнашыусы. Я.М.Свердлов ис. Коммунистик ун‑тын тамамлаған (1919)....
ҠЫПСАҠ КАНТОНЫ
ҠЫПСАҠ КАНТОНЫ, 1919 й. 20 мартында АСБР составында ойошторола. 1917 й. ойошторолған автономиялы Башҡортостандың Ҡ.к. сиктәре нигеҙ итеп алынған. Кантонға Ырымбур өйәҙенең Бөрйән‑Ҡыпсаҡ, Бошман‑Һыуын‑Ҡара‑Ҡыпсаҡ, 1‑се һәм 2‑се Ҡара‑Ҡыпсаҡ, Семён‑Петровский һәм Йомағужа улустары инә. Төньяҡта Юрматы...
ҠЫПСАҠ ТЕЛДӘРЕ
ҠЫПСАҠ ТЕЛДӘРЕ, төрки телдәр ғаиләһенә ҡараған ҡәрҙәш телдәр төркөмө. Ҡ.т. башлыса Евразияла таралған. Донъяла һөйләшеүселәр һаны 20 млн ашыу кеше (1989). К.М.Мусаев һ.б. ҡайһы бер ғалимдарҙың фаразлауы б‑са, ҡыпсаҡ тәү теле б.э.т. 10 б. барлыҡҡа килгән; б.э. 2 б. алып уның ареаль төрҙәре формалаша;...
ҠЫПСАҠ-АСҠАР УРТА МӘКТӘБЕ
ҠЫПСАҠ-АСҠАР УРТА МӘКТӘБЕ, Әлшәй р‑ны. 1895 й. мәҙрәсә булараҡ асыла. 1920 й. алып 1‑се баҫҡыс мәктәп, 1935 й. — тулы булмаған урта мәктәп, 1975 й. хәҙерге исемен һәм статусын йөрөтә. Интернаты, оҫтаханаһы, тәжрибә участкаһы бар. 1975 й. алып урта мәктәпте 550‑нән ашыу кеше тамамлаған (2012), улар араһында...
ҠЫПСАҠ-АСҠАР, Әлшәй р‑нындағы ауыл
ҠЫПСАҠ-АСҠАР, Әлшәй р‑нындағы ауыл, Ҡыпсаҡ‑Асҡар а/с үҙәге. Район үҙәгенән һәм Раевка т. юл ст. К.‑Көнс. табан 20 км алыҫлыҡта Дим й. буйында урынлашҡан. Халҡы: 1906 й. — 1020 кеше; 1920 — 1165; 1939 — 859; 1959 — 827; 1989 — 772; 2002 — 749; 2010 — 656 кеше. Башҡорттар йәшәй (2002). Урта мәктәп, балалар...
ҠЫПСАҠ-ЕТЕ ЫРЫУ КАНТОНЫ
ҠЫПСАҠ-ЕТЕ ЫРЫУ КАНТОНЫ, Ете ырыу-Ҡыпсаҡ кантоны, 1919 й. июлендә АСБР составында Ете ырыу кантоны һәм Ҡыпсаҡ кантоны улустарынан ойошторола. Төньяҡта Юрматы кантоны, төньяҡ-көнсығышта — Бөрйән-Түңгәүер кантоны, көньяҡ-көнсығышта — Үҫәргән кантоны, көньяҡта, көнбайышта һәм төньяҡ-көнбайышта Ырымбур...
ҠЫПСАҠ, башҡ. ҡәбиләһе
ҠЫПСАҠ, башҡ. ҡәбиләһе. Ырыу составы: аҡ‑Ҡ. (нуғай‑Ҡ., төрөкмән‑Ҡ.), бошман-һыуын‑Ҡ., гәрәй‑Ҡ., ете ырыу‑Ҡ., ҡара‑Ҡ. (ҡарый‑Ҡ.), ҡарағай‑Ҡ., Ҡ., сәнкем‑Ҡ., һары‑Ҡ., һарыш‑Ҡ. Тамғалары — .
Этник яҡтан б.э. 2‑се мең йыллығы башында Һырдаръяның түбәнге ағымына һәм Арал буйына күсеп ултырған Үҙәк Азия...
ҠЫПСАҠ, Илеш р‑нындағы ауыл
ҠЫПСАҠ, Илеш р‑нындағы ауыл, Аҡкүҙ а/с ҡарай. Район үҙәгенән Т.‑Көнб. 28 км һәм Бүздәк т. юл ст. Т.‑Көнб. табан 135 км алыҫлыҡта Сөн й. буйында урынлашҡан. Халҡы: 1906 й. — 456 кеше; 1920 — 490; 1939 — 365; 1959 — 147; 1989 — 173; 2002 — 148; 2010 — 123 кеше. Башҡорттар йәшәй (2002). Фельдшер‑акушерлыҡ...
ҠЫПСАҠ, төрки ҡәбиләләр берләшмәһе
ҠЫПСАҠ, төрки ҡәбиләләр берләшмәһе. Ҡыймаҡ ҡәбиләләре берләшмәһенә (ҡара: Ҡыймаҡ) ингән, Ҡыймаҡ ҡағанаты ойошоуҙа ҡатнашҡан. 11—13 бб. Ҡ. көнбайышта Дунай й. алып көнсығышта Иртыш й. тиклем Төньяҡ Ҡара диңгеҙ буйы, Азов, Каспий һәм Арал диңгеҙҙәре буйы далаларына (ҡара: Дәшти Ҡыпсаҡ) таралып ултырған....
ҠЫР БАҘЫЯНЫ
ҠЫР БАҘЫЯНЫ (Dictamnus), рут һымаҡтар ғаиләһенә ҡараған үҫемлек заты. Яҡынса 5 төрө билдәле, Евразияла таралған. Ҡара төҫтәге тармаҡлы эфир майы биҙҙәре булған, әфлисун еҫле күп йыллыҡ үлән. Башҡортостанда Кавказ баҙыяны үҫә. Һабағы төҙ, тармаҡлы, ғәҙәттә нигеҙенә тиклем ҡуйы оҙон бөҙрә төклө, бейеклеге...
ҠЫР СЫСҠАНДАРЫ
ҠЫР СЫСҠАНДАРЫ (Arvicolinae), кимереүселәр отрядының ирләндәр ярым ғаиләһе. 20 заты, 90‑ға яҡын төрө билдәле. Евразияла (Һиндостан ярымутрауының көньяҡ өлөшөнән һәм Көньяҡ-Көнсығыш Азиянан башҡа) һәм Төньяҡ Америкала таралған. Башҡортостанда 6 затҡа (ала сысҡан, көшөл, ондатра, тоҡор сысҡан, урман сысҡаны,...
ҠЫР-ТЕЛӘҮЛЕ, Шаран р‑нындағы ауыл
ҠЫР-ТЕЛӘҮЛЕ, Шаран р‑нындағы ауыл, Баҙғыя а/с ҡарай. Район үҙәгенән К.‑Көнс. 27 км һәм Ҡандра т. юл ст. Т. табан 27 км алыҫлыҡта Сөн й. буйында урынлашҡан. Халҡы: 1920 й. — 1388 кеше (Иҫке Теләүле а. халҡы м‑н бергә иҫәпкә алынған); 1939 — 666; 1959 — 412; 1989 — 287; 2002 — 237; 2010 — 190 кеше. Башҡорттар,...
ҠЫРАҠА ТЕКТОНИК КОМПЛЕКСЫ
ҠЫРАҠА ТЕКТОНИК КОМПЛЕКСЫ, Бөрйән р‑ны Байназар а. киңлегенән Белорет р‑ны Сермән а. киңлегенә тиклем төньяҡ‑көнсығышҡа табан һуҙылып Ағиҙел й. һул ярында урынлашҡан. Дөйөм майҙаны яҡынса 800 км2. 4 ҙур тау тоҡомо массивы айырыла: Төньяҡ, Үҙән, Урта һәм Көньяҡ Ҡыраҡа. Массивтарҙың формаһы изометрик,...
ҠЫРАҠА ТЕКТОНИК КОМПЛЕКСЫ
ҠЫРАҠА ТЕКТОНИК КОМПЛЕКСЫ, Бөрйән районы Байназар а. киңлегенән Белорет районы Сермән а. киңлегенә тиклем төньяҡ‑көнсығышҡа табан һуҙылып Ағиҙел й. һул ярында урынлашҡан. Дөйөм майҙаны яҡынса 800 км2. 4 ҙур тау тоҡомо массивы айырыла: Төньяҡ, Үҙән, Урта һәм Көньяҡ Ҡыраҡа. Массивтарҙың формаһы изометрик,...
ҠЫРАҠА, һырт
ҠЫРАҠА, Ҡырҡарҡа, Башҡортостан (Көньяҡ) Уралындағы һырт. Белорет, Әбйәлил һәм Бөрйән р‑ндары буйлап Рәз й. (Ағиҙел й. ҡушылдығы) алып Үҙән й. тамағына тиклем субмеридиональ йүнәлештә һуҙылған. Оҙонлоғо 90 км тирәһе, төньяҡ өлөшөнөң киңлеге 15 км яҡын, урта өлөшөнөң — 20 км, көньяҡ өлөшөнөң — 10—20 км....
ҠЫРАУ
ҠЫРАУ, метеорологик күренеш, көндөҙ йылы булғанда кисен йәки төндә ер өҫтөндәге йәки тупраҡтағы һауа т‑раһының 0°С түбән төшөүе. Ҡ. төшөү ихтималлығы һауаның дымлылығы кәмегәндә, көсһөҙ ел иҫкәндә һәм болотһоҙ осраҡтарҙа арта. Барлыҡҡа килеүе б‑са адвектив, радиация һәм адвектив‑радиация Ҡ. айырыла....
ҠЫРҒАЯҠТАР
ҠЫРҒАЯҠТАР (Myriapoda), быуынтығаяҡлылар бүлеге. Иренаяҡлылар, ике пар аяҡлылар, пауроподтар һәм симфилалар кластарына ҡараған яҡынса 15 мең төрө билдәле; бөтә Ер шарында таралған. БР‑ҙа яҡынса 15 төрө бар. Бер нисә мм алып 25 см тиклем оҙонлоҡтағы кәүҙәһе баштан һәм аҙ айырымланған кәүҙәнән (күкрәк...
ҠЫРҒАЯҠТАР
ҠЫРҒАЯҠТАР (Myriapoda), быуынтығаяҡлылар бүлеге. Иренаяҡлылар, ике пар аяҡлылар, пауроподтар һәм симфилалар кластарына ҡараған яҡынса 15 мең төрө билдәле; бөтә Ер шарында таралған. БР‑ҙа яҡынса 15 төрө бар. Бер нисә мм алып 25 см тиклем оҙонлоҡтағы кәүҙәһе баштан һәм аҙ айырымланған кәүҙәнән (күкрәк...
ҠЫРҒЫҘ ТЕЛЕ
ҠЫРҒЫҘ ТЕЛЕ, ҡыпсаҡ төркөмөнә (ҡара: Ҡыпсаҡ телдәре) ҡараған төрки телдәрҙең береһе. Ҡырғыҙҙарҙың милли теле, Ҡырғыҙстандың дәүләт теле. Шулай уҡ Үзбәкстандың, Тажикстандың ҡайһы бер өлкәләрендә, Ҡырғыҙстан м‑н күрше булған Ҡаҙағстан райондарында, РФ‑тың байтаҡ райондарында, Ҡытайҙың Синьцзян‑Уйғыр...
ҠЫРҒЫҘ-БАШҠОРТ СОВЕТ РЕСПУБЛИКАҺЫ
ҠЫРҒЫҘ-БАШҠОРТ СОВЕТ РЕСПУБЛИКАҺЫ (ҠБСР), РСФСР составында башҡорт һәм ҡаҙаҡтарҙың (20 б. 1‑се сирегенең аҙағына тиклем урыҫ сығанаҡтарында ҡырғыҙҙар тип йөрөтөлгәндәр) ниәт ителгән милли дәүләтселеге формаһы. ҠБСР ойоштороу проекты Ә.И.Бикбауов, Ә.Ә.Вәлидов, Х.Й.Йомағолов һәм А.К.Әҙеһәмовтың 1919 й....
