Список материалов
СЕВРЮКОВ Валерий Иванович
СЕВРЮКОВ Валерий Иванович (14.8.1952, Октябрьский ҡ. — 12.5. 1991, Кишинёв, тыуған ҡалаһында ерләнгән), тренер. Грек‑рим көрәше б‑са РСФСР‑ҙың атҡ. тренеры (1984), СССР‑ҙың спорт мастеры (1973). П.Ф.Лесгафт ис. Ленинград физик культура ин‑тын тамамлаған (1979). 1975 й. башлап Өфөлә эшләй: Башҡ‑н өлкә...
СЕДЕЛЬНИКОВ Тимофей Иванович
СЕДЕЛЬНИКОВ (Сидельников) Тимофей Иванович [1871, Ырымбур губ. Верхнеурал өйәҙе Спасск ҡсб (Силәбе өлк. Верхнеурал р‑ны) — 1930], Ырымбур губернаһынан 1‑се Дәүләт думаһы (1906) депутаты. Казактарҙан. 1918 й. алып РСДРП(б) ағзаһы. Ер үлсәү училищеһын тамамлаған. Урал күскенселәр партияһында, Һарытау,...
СЕЙ ЯРА АУЫРЫУЫ
СЕЙ ЯРА АУЫРЫУЫ, хроник, ҡабатланып торған ауырыу, ашҡаҙан йәки бөйән эсәгенең лайлалы тиресәһендә сей яра барлыҡҡа килеүе хас. С.я.а. хеликобактериаль инфекция м‑н ассоциацияланған һәм ассоциацияланмаған төрҙәргә; бер нисә ауырыу м‑н бергә барған, яңғыҙ һәм күмәккә айырып ҡарайҙар. Агрессияның дөйөм...
СЕЙӘ
СЕЙӘ (Cerasus), роза һымаҡтар ғаиләһенә ҡараған үҫемлек заты. 150‑нән ашыу төрө билдәле, Төньяҡ ярымшарҙың уртаса һәм субтропик бүлкәттәрендә таралған. Башҡортостанда ҡыуаҡ С., йәки ҡыр С. үҫә. Бейеклеге 1,5—2,0 м булған ҡыуаҡлыҡ. Япрағы оҙонса-эллиптик формала, нигеҙе шына һымаҡ, сите ваҡ киртләсле....
СЕЙӘЛЕ-ӘТӘС, Илеш р‑нындағы ауыл
СЕЙӘЛЕ-ӘТӘС, Илеш р‑нындағы ауыл, Баҙытамаҡ а/с ҡарай. Район үҙәгенән Т.‑Көнс. 37 км һәм Бүздәк т. юл ст. Т. табан 144 км алыҫлыҡта Баҙы й. буйында урынлашҡан. Халҡы: 1906 й. — 629 кеше; 1920 — 775; 1939 — 650; 1959 — 589; 1989 — 427; 2002 — 339; 2010 — 310 кеше. Башҡорттар, татарҙар йәшәй (2002). Халҡы...
СЕЙӘЛЕ‑ӘТӘС ЯЛАНҒАСЛЫҠТАРЫ
СЕЙӘЛЕ‑ӘТӘС ЯЛАНҒАСЛЫҠТАРЫ, геол. тәбиғәт ҡомартҡыһы (1965). Илеш р‑ны Сейәле-Әтәс а. төньяҡҡа табан 1 км алыҫлыҡта Баҙы й. (Ағиҙел й. һул ҡушылдығы) үҙәнендә урынлашҡан. Квартерҙың эоплейстоцен ултырмалары Сейәле- Әтәс горизонтының һәм неогендың аҡсағыл ярусының төп геол. киҫелеше булып тора; дөйөм...
СЕЙӘЛЕК МӘҘӘНИӘТЕ
СЕЙӘЛЕК МӘҘӘНИӘТЕ, Урта быуаттар осоро археологик мәҙәниәте. 10—14 бб. ҡарай. Сөн й. уң ярында урынлашҡан Сейәлек а. (ТР) янындағы тораҡ б‑са аталған. С.м. көнбайышта Шишмә һәм Зәй йй. (Кама й. ҡушылдыҡтары) араһындағы терр‑яны алып торған урман- дала зонаһынан алып көнсығышта Тубыл й. тиклем таралған...
СЕЙМАЛ ТАБЫУ ҺӘМ ЯҒЫУЛЫҠ ӘҘЕРЛӘҮ СӘНӘҒӘТЕ
СЕЙМАЛ ТАБЫУ ҺӘМ ЯҒЫУЛЫҠ ӘҘЕРЛӘҮ СӘНӘҒӘТЕ, ер аҫты, һыу һәм урманда сеймал һәм яғыулыҡтың төрлө төрөн сығарыу, ш. уҡ уларҙы беренсел эшкәртеү (байыҡтырыу) м-н шөғөлләнгән сәнәғәт тармаҡтары йыйылмаһы. Башҡортостанда С.т.һ.я.ә.с. яғыулыҡ сәнәғәтенән (нефть сығарыу сәнәғәте), төҫлө металлургиянан (төҫлө...
СЕЙМАЛДЫ КОМПЛЕКСЛЫ ФАЙҘАЛАНЫУ
СЕЙМАЛДЫ КОМПЛЕКСЛЫ ФАЙҘАЛАНЫУ, продукцияның төрлө төрөн алыу өсөн беренсел ҡушма сеймалды тәрән эшкәртеү, сеймалдың, сәнәғәт ҡалдыҡтарының һәм өҫтәмә продукттарҙың файҙалы компоненттарын тулыһынса файҙаланыу. С.к.ф. ойоштороуҙың төп шарттары булып эре масштаблы производство, алдынғы техника һәм технологияларҙы...
СЕЙСМОРАЗВЕДКА
СЕЙСМОРАЗВЕДКА, с е й с м и к р а з в е д к а, разведка геофизикаһы ысулы, Ер ҡабығында яһалма шартлатыу йәки тауыш ярҙамында барлыҡҡа килгән һығылмалы тулҡындарҙың таралыу характерын өйрәнеүгә нигеҙләнә. Таралғанда һығылмалы тулҡындар геол. сиктәрҙә сағыла һәм һына, өлөшләтә Ер өҫтөнә кире ҡайта, унда...
СЕКЕРИН Александр Иванович
СЕКЕРИН Александр Иванович [7.11. 1925, БАССР‑ҙың Мәсәғүт кантоны Дыуан а. (БР‑ҙың Дыуан р‑ны) — 25.1.1999, Силәбе ҡ.], тарихсы. Тарих ф. д‑ры (1970), проф. (1971). Б.В. һуғышында ҡатнашыусы. Урал дәүләт ун‑тын тамамлаған (Свердловск ҡ., 1950). 1946—48 йй. һәм 1949 й. алып Дыуан р‑ны Мәтәле тулы булмаған...
СЕКЕРИН Алексей Борисович
СЕКЕРИН Алексей Борисович (5.10. 1955, БАССР-ҙың Дыуан р-ны Дыуан а. — 1.5.2008, Орёл ҡ.), математик. Физика-матем. ф. д-ры (1994), проф. (1999). БДУ-ны тамамлағандан һуң (1978) Математика ин-тында эшләй: 1986 й. алып өлкән ғилми хеҙм-р, 1994 й. — төп ғилми хеҙм-р; 1995 й. башлап Бөтә Рәсәй ситтән тороп...
СЕКИН Владимир Алексеевич
СЕКИН Владимир Алексеевич (15.5. 1924, Пенза губ. Поим а. — 19.12. 2005, Стәрлетамаҡ ҡ.), лётчик, полк. (2000). Советтар Союзы Геройы (1945). Б.В. һуғышында ҡатнашыусы. Энгельс хәрби авиация пилоттар мәктәбен тамамлаған (1944). 1942 й. алып Совет Армияһында. 1944 й. июненән 2‑се Белоруссия фронтында...
СЕКТАНТЛЫҠ
СЕКТАНТЛЫҠ, боронғо урыҫ сектантлығы, рух христианлығы, 17— 18 бб. Урыҫ православие сиркәүенән тайпылған бер нисә төрлө конфессия. С. тиклем 14—16 бб. еретик хәрәкәттәр була. Сектанттарға молокандар, скопецтар, субботниктар, христоверҙар (хлыстар) һ.б. инә; сиркәү иерархияһын, изге дини хеҙмәттәрҙе...
СЕКУЛЯРЛАШТЫРЫУ
СЕКУЛЯРЛАШТЫРЫУ (лат. saecularis — донъяуи), йәмғиәттең төрлө тармаҡтарының, кеше эшмәкәрлегенең, соц. мөнәсәбәттәрҙең һәм институттарҙың дин йоғонтоһонан ҡотолоу процесы. Европала барлыҡҡа килә, Реформация осоронда айырыуса киң таралыу ала. Рәсәйҙә сиркәү биләмәләрен С. императрица Екатерина II 1764...
СЕЛӘҮСЕНДӘР
СЕЛӘҮСЕНДӘР, е р с е л ә ү с е н д ә р е (Lumbricidae), аҙ төклө селәүсендәр ғаиләһе. 1500 төрө билдәле, БР‑ҙа 8 затҡа ҡараған 14 төрө (һоро аллолобофора; ҙур С.; ваҡ ҡыҙыл С., һигеҙ ҡырлы дендробена; урал эйзенияһы һ.б.) бар. Кәүҙә оҙонлоғо 4—30 см. Төҫө һорғолт-алһыуҙан алып миләүшә‑ҡыҙылға тиклем....
СЕЛВИН ПИЛЕЗИЕЛЛАҺЫ
СЕЛВИН ПИЛЕЗИЕЛЛАҺЫ (Pylaisiella selwynii), мүк һымаҡтар төрө. Йәшел йәки һарғылт йәшел төҫтәге киң йәйелгән ҡуйы кәҫлектәр барлыҡҡа килтереүсе бер өйлө, күп йыллыҡ, ян‑яҡ емешле мүк. Һабағы ҡуйы тармаҡлы, оҙонлоғо 3— 7 см, һабаҡтың осо һәм ботаҡтары бөгөлгән. Япраҡтары йомортҡа‑ланцет, осло. Епсәһе...
СЕЛЕЗНЁВ Юрий Акимович
СЕЛЕЗНЁВ Юрий Акимович (20.6. 1946, Брянск ҡ.), баянсы, дирижёр, педагог. Профессор (2009). БР‑ҙың атҡ. сәнғәт эшмәкәре (2006). Гнесиндар ис. Муз.‑пед. ин‑тын тамамлағандан һуң (Мәскәү, 1969; А.А.Сурковтың баян класы, В.И. Бахарёвтың дирижёрлыҡ итеү класы) ӨДСИ‑лә (2008 й. алып оркестр м‑н дирижёрлыҡ...
СЕЛЕК
СЕЛЕК (Caragana), ҡуҙаҡлылар ғаиләһенә ҡараған үҫемлек заты. 70‑тән ашыу төрө билдәле, Көнсығыш Европала һәм Азияла таралған. Башҡортостанда ҡыуаҡ С., йәки селек һәм ағас С., йәки һары акация (ҡырағайлашҡан интродуцент) үҫә. Һорғолт төҫтәге тура нескә ботаҡлы япраҡ ҡойоусы ҡыуаҡ, һирәк осраҡта йәшкелт...
СЕЛЕКЦИЯ
СЕЛЕКЦИЯ (лат. selectio — һайлап алыу), үҫемлек сорттарын һәм гибридтарын, хайуан тоҡомдарын, микроорганизмдарҙың таҙа культураларын (штамдарын) сығарыу; агрономия һәм зоотехния бүлеге. С. ысулдары: һайлап алыу (артабан үрсетеү өсөн яңы формалар һайлау), гибридлаштырыу (төрлө нәҫелле организмдарҙы ҡушыу),...
