Список материалов
СПЕЛЕОЛОГИЯ
СПЕЛЕОЛОГИЯ (гр. spélaion — мәмерйә һәм ...логия), мәмерйәләрҙең барлыҡҡа килеүен, үҫеш шарттарын, морфологияһын, фауна һәм флораһын, микроклиматын өйрәнгән геоморфология бүлеге. Гео‑, биоспелеология, төбәк, ғәмәли, техник С., спелеомедицина һ.б. айырыла. Археология, геология, гидрогеология, ландшафты...
СПЕЛЕОТУРИЗМ
СПЕЛЕОТУРИЗМ, мәмерйәләргә бәйле туризм төрө. Башҡортостанда 20 б. 2‑се ярт. алып үҫешә. Беренсе спелеопоходтар һәм экскурсиялар Башҡ‑н респ. балалар экскурсия‑туризм ст. тарафынан үткәрелә. 1959— 79 йй. БДУ эргәһендә респ. 1‑се спелеосекция (етәкселәре И.К.Кудряшов, Е.Д.Богданович); 1963—72 йй. Башҡ‑н...
СПЕРАНСКИЙ Владимир Васильевич
СПЕРАНСКИЙ Владимир Васильевич (15.4.1937, Өфө ҡ. — 14.9.2010, шунда уҡ), иммунолог. Медицина фәндәре докторы (1991), профессор (1992). БР‑ҙың атҡаҙанған фән эшмәкәре (1996), СССР‑ҙың һаулыҡ һаҡлау отличнигы (1980), СССР‑ҙың уйлап табыусыһы (1986). БДМИ‑ны тамамлағандан һуң (1962) БАССР‑ҙың ауыл участка...
СПЕРАНСКИЙ Владимир Васильевич
СПЕРАНСКИЙ Владимир Васильевич (15.4.1937, Өфө ҡ. — 14.9.2010, шунда уҡ), иммунолог. Медицина фәндәре докторы (1991), профессор (1992). БР‑ҙың атҡаҙанған фән эшмәкәре (1996), СССР‑ҙың һаулыҡ һаҡлау отличнигы (1980), СССР‑ҙың уйлап табыусыһы (1986). БДМИ‑ны тамамлағандан һуң (1962) БАССР‑ҙың ауыл участка...
СПИВАК Александр Иванович
СПИВАК Александр Иванович [17.11. 1923, БАССР‑ҙың Бәләбәй кантоны Михайловка а. (БР‑ҙың Бүздәк р‑ны) — 20.1.2007, Өфө], тау инженеры. БР ФА‑ның почётлы акад. (1991), техник ф. д‑ры (1972), проф. (1972). РСФСР‑ҙың (1974), БАССР‑ҙың (1967) атҡ. фән һәм техника эшмәкәре, СССР‑ҙың почётлы нефтсеһе (1980)....
СПИВАК Семён Израилевич
СПИВАК Семён Израилевич (4.2.1945, Днепропетровск ҡ. – 25.7.2020, Өфө ҡ.), математик. Физика‑математика фәндәре докторы (1985), профессор (1988). БР‑ҙың атҡаҙанған фән эшмәкәре (1998), РФ юғары мәктәбенең атҡаҙанған хеҙмәткәре (2014), РФ‑тың почётлы юғары профессиональ белем биреү хеҙмәткәре (2008)....
СПИВАКОВ Владимир Теодорович
СПИВАКОВ Владимир Теодорович (12.9.1944, Черниковск ҡ., хәҙер Өфө ҡ. эсендә), скрипкасы, дирижёр. СССР‑ҙың (1989), РФ‑тың (1999), БР‑ҙың (2014), Әрмән ССР‑ының (1989), Украина Республикаһының (2001), Дағстан Республикаһының, Ҡабарҙы‑Балҡар Республикаһының (2013) халыҡ артисы. Мәскәү консерваторияһын...
СПИД
СПИД, т о р м о ш т а б а р л ы ҡ ҡ а к и л г ә н и м м у н и т е т д е ф и ц и т ы, ВИЧ‑инфекцияның һуңғы стадияһы. Тыуҙырыусыһы: кеше иммунодефицитының (ВИЧ) Retroviridae ғаиләһенә ҡараған РНК‑лы вирусы, киптергәндә, ҡайнатҡанда һәм дезинфекция саралары тәьҫирендә үлә; иммун системаһы күҙәнәктәрен...
СПИДВЕЙ, мотоспорт төрө
СПИДВЕЙ (ингл. speedway), мотоспорт төрө, тректағы уҙыштың бертөрө. Шәхси, команда һәм парлы уҙыштар үткәрелә. Башҡортостанда С. б‑са тәүге ярыштар 1959 й. Өфөлә “Динамо” стадионында, артабан “Хеҙмәт” стадионында (1960—98), Октябрьский һәм Салауат (1962 й. алып), Стәрлетамаҡ (1963 й. алып), Белорет...
СПИРИДОВ Иван Васильевич
СПИРИДОВ Иван Васильевич, дәүләт эшмәкәре. Надворный советник. Дворяндарҙан. 1764—70 йй. Өфө провинцияһы воеводаһы. Халыҡтан һалым түләтеү, талауға ҡаршы көрәш, Өфөлә ҡаҙна йорттары төҙөү, хөкүмәттең Үрге һәм Урта Волга буйы ҡалаларына йылға судноларында Илек тоҙон ташыу сараларын күрә. 1767 й. 1‑се...
СПИРИДОНОВ Михаил Григорьевич
СПИРИДОНОВ Михаил Григорьевич (28.4.1952, Өфө ҡ.), рәссам. БР‑ҙың атҡаҙанған рәссамы (2021). Рәссамдар союзы ағзаһы (1996). Өфө ҡ. йәшәй һәм эшләй.
Метафизик йүнәлеш вәкиле, әҫәрҙәрендә кешеләрҙең, предметтарҙың һәм тәбиғәттең реалистик һүрәтләнеше социалистик реализмға хас булмаған яңғыраш ала....
СПИРИДОНОВ Михаил Григорьевич
СПИРИДОНОВ Михаил Григорьевич (28.4.1952, Өфө ҡ.), рәссам. БР‑ҙың атҡаҙанған рәссамы (2021). Рәссамдар союзы ағзаһы (1996). Өфө ҡ. йәшәй һәм эшләй.
Метафизик йүнәлеш вәкиле, әҫәрҙәрендә кешеләрҙең, предметтарҙың һәм тәбиғәттең реалистик һүрәтләнеше социалистик реализмға хас булмаған яңғыраш ала....
СПИРИДОНОВА Мария Александровна
СПИРИДОНОВА Мария Александровна (16.10.1884, Тамбов ҡ. — 11.9.1941, Орёл ҡ.), революция хәрәкәте эшмәкәре. Дворяндарҙан. 1905 й. алып Социал‑революционерҙар партияһы ағзаһы. 1906—17 йй. каторгала. Һул социал‑революционерҙар (интернационалистар) партияһы етәкселәренең береһе. Советтарҙың 2‑се Бөтә Рәсәй...
СПИРИН Владимир Степанович
СПИРИН Владимир Степанович (2.7. 1923, Сембер губ. Вальдиватское а. — 2002, Спасск‑Рязанский ҡ.), иҡтисадсы. Иҡт. ф. канд. (1965), проф. (1988). БАССР‑ҙың атҡ. фән эшмәкәре (1977). Б.В. һуғышында ҡатнашыусы. Бөтә Союз юридик ситтән тороп уҡыу ин‑тын тамамлаған (Мәскәү, 1954). 1948 й. алып — Ағиҙел йылға...
СПИРТТАР
СПИРТТАР, туйындырылған (алкоголдәр), туйындырылмаған (енолдар), углерод атомдарының ароматик ҡулсаһы (фенолдар) молекулаларында 1 йәки бер нисә гидроксил (ОН) төркөмлө углеводород сығарылмалары. С. өсөн ИЮПАК номенклатураһы б‑са (метанол, этанол һ.б.), тривиаль (метил спирты — ағас, этиллы‑шарап һ.б.)...
Списки сокращений
ҠЫҪҠАРТЫУҘАР ИСЕМЛЕГЕ
БИБЛИОГРАФИЯЛАҒЫ ҠЫҪҠАРТЫУҘАР
ҮЛСӘҮ БЕРӘМЕКТӘРЕНЕҢ ҠЫҪҠАРТЫУҘАР ИСЕМЛЕГЕ
...
СПИЦЫН Александр Андреевич
СПИЦЫН Александр Андреевич (14.8.1858, Вятка губ. Яранск ҡ. — 17.9.1931, Ленинград), археолог. СССР ФА‑ның мөхбир ағзаһы (1927). С.‑Петербург ун‑тын тамамлағандан һуң (1882) Вятка ҡатын‑ҡыҙҙар гимназияһында уҡыта, 1892 й. алып Матди мәҙәниәт тарихы дәүләт акад., бер үк ваҡытта 1909 й. башлап С.‑Петербург...
СПЛАЙН
СПЛАЙН м а т е м а т и к а л а, кәкре һыҙыҡ йәки сикләнгән һандағы бер‑береһенә сиктәш һан аралыҡтарында аргументы үҙгәргән функция графигы. Аралыҡтарҙың һәр береһендә һыҙыҡ (функция) билдәле бер класҡа ҡарай (мәҫ., куб С. куб рәүешле параболаларҙың төрлө өлөштәренән тора). Аралыҡтар тоташҡан нөктәләрҙә...
СПОРАЛЫ ҮҪЕМЛЕКТӘР
СПОРАЛЫ ҮҪЕМЛЕКТӘР, башлыса споралар м‑н үрсегән һәм таралған организмдар. Яҡынса 70 мең төрө билдәле, киң таралған. Башҡортостанда 1600‑ҙән ашыу төрө үҫә. Ябай төҙөлөшлө (ылымыҡтар) һәм ҡатмарлы төҙөлөшлө (мүк һымаҡтар, көкөрт үләне һымаҡтар, псилот һымаҡтар, ҡырҡбыуын һымаҡтар, абаға һымаҡтар, күп...
СПОРОВИКТАР
СПОРОВИКТАР (Sporozoa), иң ябайҙар ярым батшалығына ҡараған апикомплекстар класы. 2 отряды (грегариндар һәм кокцидиялар), яҡынса 2 мең төрө билдәле, бөтә Ер шарында таралған. Башҡортостанда 23 төрө бар. Умыртҡаһыҙ (грегариндар), умыртҡалы хайуандарҙың (кокцидияларҙың күпселеге) һәм кешенең паразиттары....
