Список материалов
ТӘБИҒИ ГАЗДАР
ТӘБИҒИ ГАЗДАР, ер ҡабығының ултырма ҡапламаһында осраған метан рәте углеводородтарының һәм углеводород булмаған берләшмәләренең тәбиғи янар ҡатнашмаһы. Тау тоҡомдарында күҙәнәктәрҙе һәм бушлыҡтарҙы тултыра, нефттә һәм ҡатлам һыуҙарында эретелә. Т.г. башлыса метандан (98%‑ҡа тиклем) һәм уның гомологтары...
ТӘБИҒИ КАУЧУК
ТӘБИҒИ КАУЧУК, (C5H8)n составлы юғары молекулалы углеводород, изопрендың полимеры булараҡ ҡарала. Каучуклы үҫемлектәрҙең (башлыса бразилия гевеяһы) һөт һымаҡ һутында йәки уларҙың ҡабығы һәм япраҡтарының күҙәнәктәрендә айырым ҡушымта сифатында бар. Т‑ра ‑70°С булғанда һығылмалылығын юғалта, 80°С ирей...
ТӘБИҒИ КИСЛОТАЛАР
ТӘБИҒИ КИСЛОТАЛАР, үҫемлектәрҙә булған органик кислоталар. Т.к. алифатик (туйындырылған һәм туйындырылмаған) һәм ароматик (гидроароматик һәм феноллы) рәтендәге органик к‑талар; ароматик Т.к. оксибензой (n‑оксибензой, салицил, β‑резорцил, протокатех, гентизин, ванилин, галл, сирень к‑талары), мүк (6‑метилрезорцил...
ТӘБИҒИ МАЛ АҘЫҒЫ ЕРҘӘРЕ
ТӘБИҒИ МАЛ АҘЫҒЫ ЕРҘӘРЕ, тәбиғи үҫемлектәр япмаһы булған мал аҙығы ерҙәре (сабынлыҡтар һәм көтөүлектәр). Башҡортостанда Т.м.а.е. майҙаны 3,4 млн га ашыу тәшкил итә, шуларҙан сабынлыҡтар — яҡынса 1,2 млн га, көтөүлектәр — 2,2 млн га ашыу (2013). Иң ҡиммәтлеләре булып уңдырышлы үҫемлектәр япмаһынан торған...
ТӘБИҒИ ПАРК
ТӘБИҒИ ПАРК, тәбиғәт комплекстарына зыян килтереүсе хужалыҡ эшмәкәрлеге тыйылған төбәк әһәмиәтендәге махсус һаҡланыусы тәбиғәт биләмәләре категорияһы. Т.п. тәбиғәтте һаҡлау, ғилми‑тикшеренеү һәм экологик ағартыу учреждениелары статусы бар. Т.п. бурыстары: уникаль тәбиғәт комплекстарын, тәбиғи һәм тарихи‑мәҙәни...
ТӘБИҒИ СПИРТТАР
ТӘБИҒИ СПИРТТАР. Ирекле хәлдә йәки ҡатмарлы эфирҙар рәүешендә үҫемлектәрҙә таралған. Мәҫ., майҙар — глицерин; балауыҙҙар — юғары алифатик спирттарҙың эфирҙары; фенилэтил спирты һәм ментол — ярашлы рәүештә әлморон һәм бөтнөк эфир майҙарының ҡушма өлөшө; цетил, мирицил һәм ҡайһы бер Т.с. бал ҡорто балауыҙынан...
ТӘБИҒИ СҮСТӘР
ТӘБИҒИ СҮСТӘР, н а т у р а л ь с ү с т ә р, еп һәм туҡыу әйберҙәре алыр өсөн ҡулланылған тәбиғи сығанаҡлы оҙон һығылмалы һәм ныҡ есемдәр. Органик (аҡһымлы — йөн, ебәк; целлюлозалы — джут, етен, сүс, мамыҡ, ҡара: Целлюлоза) һәм органик булмаған (минераль сүс — асбест) Т.с. айырыла. Т.с. сикләнгән оҙонлоҡ...
ТӘБИҒИ ШӘКӘРҘӘР
ТӘБИҒИ ШӘКӘРҘӘР, тере организмдар составына ингән полигидроксикарбониллы берләшмәләр һәм уларҙың химик модификациялар һөҙөмтәһендә (окисланыу, ҡайтарылыу, урын алыштырыусылар индереү) алынған бик күп сығарылмалары. Т.ш. үҫемлектәр составында осрай. Моно‑ (глюкоза, фруктоза, галактоза, рибоза һ.б.),...
ТӘВКИЛЕВ Алексей Иванович
ТӘВКИЛЕВ Алексей Иванович (ысын исеме Ҡотломөхәммәт Мәмәшев; яҡынса 1674—1766), башҡорт ихтилалдарын (1735— 40), башҡорт ихтилалын (1755—56) баҫтырыуҙа ҡатнашыусы. Ген.‑майор (1755). Тәвкилевтәрҙең Өфө тармағын башлап ебәреүсе. 1711 й. Прут походында, 1717 й. Хиуа походында, 1722—23 йй. фарсы походында...
ТӘВКИЛЕВ Ҡотломөхәмәт Батыргәрәй улы
ТӘВКИЛЕВ Ҡотломөхәмәт Батыргәрәй улы [4.8.1850, Ырымбур губ. Бәләбәй өйәҙе Килем а. (БР‑ҙың Бүздәк р‑ны) — ?], Өфө губернаһынан 1—4‑се саҡырылыш Дәүләт думаһы (1906—17) депутаты. Дворян. Тәвкилевтәр нәҫеленән. Рәсәй мосолмандары иттифағы ағзаһы. 1877—78 йй. рус‑төрөк һуғышында ҡатнашыусы. Паж корпусын...
ТӘВКИЛЕВ Сәлимгәрәй Шәңгәрәй улы
ТӘВКИЛЕВ Сәлимгәрәй Шаһингәрәй улы [1805, Ырымбур губ. Бәләбәй өйәҙе Килем а. (БР‑ҙың Бүздәк р‑ны) — 2.1.1885, Өфө, Беренсе йәмиғ мәсете терр‑яһында ерләнгән], дин әһеле, Ырымбур мосолман диниә назараты мөфтөйө (1865—85). Тәвкилевтәр нәҫеленән. 1828—29 йй. рус‑төрөк һуғышында, 1830—31 йй. поляк ихтилалын...
ТӘВКИЛЕВТӘР
ТӘВКИЛЕВТӘР, дворяндар нәҫеле. Нәҫелде башлап ебәреүселәр — Дәүләтмәмәт, Уразлай, Уразмәмәт мырҙалар. Дәүләтмәмәт Т. Ярославль өйәҙендә хеҙмәт иткән, Владимир һәм Ярославль өйәҙҙәрендә поместьеһы булған. Уның улдары: Мәмеш, Болош, Сәфәр һәм Мәмәт. 17 б. — 18 б. башында Т. мырҙаларға Владимир, Ҡасим,...
ТӘЖӘЙ, Илеш р‑нындағы ауыл
ТӘЖӘЙ, Илеш р‑нындағы ауыл, Ҡужбаҡты а/с ҡарай. Район үҙәгенән Т.‑Көнс. 23 км һәм Бүздәк т. юл ст. Т. табан 130 км алыҫлыҡта Баҙы й. буйында урынлашҡан. Халҡы: 1906 й. — 625 кеше; 1920 — 861; 1939 — 905; 1959 — 783; 1989 — 630; 2002 — 587; 2010 — 518 кеше. Башҡорттар йәшәй (2002). Урта мәктәп, мәҙәниәт...
ТӘЖРИБӘ ЗАВОДЫ
ТӘЖРИБӘ ЗАВОДЫ, ДУП. Үҫемлектәрҙе химик һаҡлау сараларын, биологик препараттар, присадкалар, коррозия ингибиторҙарын, дарыуҙарҙы эшләү, уларҙың технологияларын һынау һәм аҙ күләмдә етештереү м‑н шөғөлләнә. Өфөлә урынлашҡан. Завод составына тәж.‑производство цехы, фәнни‑производство һәм микробиология...
ТӘЖРИБӘ ПРОИЗВОДСТВОҺЫ
ТӘЖРИБӘ ПРОИЗВОДСТВОҺЫ, продукцияның яңы төрҙәрен йәки инновацион технологик процестарҙы барлыҡҡа килтереү б‑са тәж.‑конструкторлыҡ йәки фәнни‑тикшеренеү эштәренең һуңғы этабы. Ғәмәли фәнни тикшеренеүҙәрҙең һөҙөмтәләрен сәнәғәт шарттарына макс. рәүештә яҡынайтылған, әммә бәләкәйерәк масштабта тикшереү...
ТӘЖРИБӘ ХУЖАЛЫҒЫ
ТӘЖРИБӘ ХУЖАЛЫҒЫ, Өфө р‑нындағы ауыл, Ҡыҙылъяр а/с ҡарай. Район үҙәгенән һәм Өфө т. юл ст. Т.‑Көнб. табан 23 км алыҫлыҡта урынлашҡан. Халҡы: 1939 й. — 292 кеше; 1989 — 137; 2002 — 160; 2010 — 149 кеше. Урыҫтар, татарҙар йәшәй (2002).
Ауылға 1929 й. Малсылыҡ б‑са зона тәжрибә станцияһы ҡасабаһы булараҡ...
ТӘКӘ, Мәсетле р‑нындағы ауыл
ТӘКӘ, Мәсетле р‑нындағы ауыл, Ростов а/с ҡарай. Район үҙәгенән Т.‑Көнс. 28 км һәм Красноуфимск т. юл ст. (Свердловск өлк.) К.‑Көнс. табан 136 км алыҫлыҡта Усмашлы й. (Әй й. басс.) буйында урынлашҡан. Халҡы: 1920 й. — 418 кеше; 1939 — 360; 1959 — 432; 1989 — 361; 2002 — 346; 2010 — 331 кеше. Башҡорттар...
ТӘКӘЕВ Данис Солтан улы
ТӘКӘЕВ Данис Солтан улы (10.11.1940, БАССР‑ҙың Иглин районы Иҫке Ҡобау а. — 9.9.2008, Стәрлетамаҡ ҡ., БР‑ҙың Иглин районы Яңы Ҡобау а. ерләнгән), тел белгесе. Филология фәндәре докторы (2000), профессор (1995). РФ‑тың (1998) һәм БАССР‑ҙың (1990) атҡаҙанған уҡытыусыһы, БР‑ҙың атҡаҙанған фән эшмәкәре...
ТӘКӘЙ, Иглин р‑нындағы ауыл
ТӘКӘЙ, Иглин р‑нындағы ауыл, Надеждин а/с ҡарай. Район үҙәгенән Көнс. 50 км һәм Көҙәй т. юл ст. К.-Көнс. табан 11 км алыҫлыҡта Баш й. (Эҫем й. ҡушылдығы) буйында, Һамар—Өфө—Силәбе автомобиль юлында урынлашҡан. Халҡы: 1906 й. — 621 кеше; 1920 — 734; 1939 — 785; 1959 — 365; 1989 — 145; 2002 — 141; 2010...
ТӘКӘРЛЕК, Дүртөйлө р‑нындағы ауыл
ТӘКӘРЛЕК, Дүртөйлө р‑нындағы ауыл, Тәкәрлек а/с ҡарай. Район үҙәгенән К.‑Көнб. 6 км һәм Бүздәк т. юл ст. Т. табан 117 км алыҫлыҡта урынлашҡан. Халҡы: 1906 й. — 813 кеше; 1920 — 930; 1939 — 841; 1959 — 571; 1989 — 304; 2002 — 246; 2010 — 255 кеше. Татарҙар, башҡорттар йәшәй (2002). Фельдшер‑акушерлыҡ...
