Список материалов
ТИРӘ‑ЯҠ МӨХИТТЕҢ БЫСРАНЫУЫ
ТИРӘ‑ЯҠ МӨХИТТЕҢ БЫСРАНЫУЫ. Тәбиғи һәм антропоген (ҡара: Антропоген ландшафт, Антропоген ташландыҡтар) сығышлы Т.‑я.м.б. айырыла. Объекттары (атмосфераның, һыу ятҡылыҡтарының, тупраҡтарҙың һ.б. бысраныуы), характеры (тирә‑яҡ мөхиттең физик бысраныуы, химик бысраныу, биологик бысратыу), биләгән терр‑яһы...
ТИРӘК
ТИРӘК (Populus), тал һымаҡтар ғаиләһенә ҡараған үҫемлектәр заты. 110‑дан ашыу төрө билдәле, Евразияла, Төньяҡ Америкала һәм Африкала таралған. Башҡортостанда 3 төрө үҫә: елберҙәк Т. йәки уҫаҡ, көмөш йәки аҡ Т., ҡара Т. йәки күк тирәк. 150—200 йәшкә еткән япраҡ ҡойоусы ағас. Сатыры йәйенке, сатыр йәки...
ТИРӘКӘЙ, Мишкә р‑нындағы ауыл
ТИРӘКӘЙ, Мишкә р‑нындағы ауыл, Мәүлит а/с ҡарай. Район үҙәгенән Т. 21 км һәм Загородная т. юл ст. Т. табан 136 км алыҫлыҡта Оло Энәк й. (Бөрө й. басс.) буйында урынлашҡан. Халҡы: 1906 й. — 806 кеше; 1920 — 872; 1939 — 556; 1959 — 443; 1989 — 229; 2002 — 173; 2010 — 130 кеше. Татарҙар йәшәй (2002). Клуб...
ТИРӘКЛЕ, Архангел р‑нындағы ауыл
ТИРӘКЛЕ, Архангел р‑нындағы ауыл, Баҡалды а/с ҡарай. Район үҙәгенән Көнс. 14 км һәм Приуралье т. юл ст. Көнс. табан 20 км алыҫлыҡта Баҫыу й. (Инйәр й. ҡушылдығы) буйында урынлашҡан. Халҡы: 1906 й. — 698 кеше; 1920 — 866; 1939 — 1084; 1959 — 748; 1989 — 599; 2002 — 577; 2010 — 520 кеше. Башҡорттар йәшәй...
ТИРӘКЛЕ, Ейәнсура р‑нындағы ауыл
ТИРӘКЛЕ, Ейәнсура р‑нындағы ауыл, Һаҡмар а/с ҡарай. Район үҙәгенән К.‑Көнс. 89 км һәм Һарыҡташ т. юл ст. (Ырымбур өлк.) К.‑Көнс. табан 53 км алыҫлыҡта Ирәҙә й. (Ҡаҫмарт й. ҡушылдығы) буйында урынлашҡан. Халҡы: 1939 й. — 178 кеше; 1959 — 242; 1989 — 114; 2002 — 106; 2010 — 75 кеше. Башҡорттар йәшәй (2002)....
ТИРЕ
ТИРЕ, һыйыр малы, ваҡ мал, дөйә, болан, ат, сусҡа, ш. уҡ ҡайһы бер диңгеҙ имеҙеүселәре, ҡоштар, рептилиялар, балыҡтар тиреһенең урта ҡатламынан (дерма) махсус химик технология м‑н эшкәртеп алынған материал. Эшкәртелгән Т. ныҡ (тиҙ йыртылмай), һығылмалы, тышҡы йөҙө шыма, төҫө матур була, ферменттар,...
ТИРЕ АУЫРЫУҘАРЫ
ТИРЕ АУЫРЫУҘАРЫ, тире, уның өҫтәмәләре (тырнаҡ, сәс) һәм күҙгә күренгән лайлалы тиресәләре ауырыуҙарының төркөмө. Башлыса эске (эске ағзалар ауырыуҙары, матдәләр алмашыныуы, эндокрин, иммун, үҙәк һәм периферик нервы системаларының функциялары боҙолоу һ.б.), тышҡы (физик, химик, бактериологик һәм вирус...
ТИРЕ ҠУҢЫҘҘАРЫ
ТИРЕ ҠУҢЫҘҘАРЫ (Dermestidae), ҡаты ҡанатлылар отрядына ҡараған бөжәктәр ғаиләһе. Яҡынса 800 төрө билдәле, бөтә Ер шарында таралған. БР‑ҙа яҡынса 20 төрө бар: келәм Т.ҡ., һаҫығүлән Т.ҡ., сыбар Т.ҡ. һәм башҡалар. Кәүҙәһе цилиндр формаһында йәки овал, оҙонлоғо 2—12 мм. Төҫө ҡарағусҡыл көрән йәки ҡара,...
ТИРЕ‑ВЕНЕРОЛОГИЯ ДИСПАНСЕРЫ
ТИРЕ‑ВЕНЕРОЛОГИЯ ДИСПАНСЕРЫ, дәүләт авт. һаулыҡ һаҡлау учреждениеһы. Енси юл м‑н таралған тире ауырыуҙарын һәм инфекцияларын иҫкәртеү, дауалау б‑са Башҡортостандың төп махсус мед. учреждениеһы булып тора. Өфөлә урынлашҡан. Т.‑в.д. составына 280 койкаға иҫәпләнгән 5 стационар бүлексә, консультация‑диагностика...
ТИРЕНӘН ЭШЛӘНГӘН ӨЙ КӘРӘК-ЯРАҒЫ
ТИРЕНӘН ЭШЛӘНГӘН ӨЙ КӘРӘК‑ЯРАҒЫ, эшкәртелгән тиренән яһалған (ҡара: Күн эше) көнкүреш әйберҙәре. Башҡорттар йылҡы, һыйыр малы, ваҡ мал, ҡайһы бер ҡырағай хайуан (мышы, болан, ҡоралай һ.б.) тиреһен ҡулланған. Күндән, һирәгерәк тиренән аҙыҡ‑түлек һаҡлау, ташыу һәм әҙерләү өсөн төрлө традицион йыһаздар,...
ТИРЕҪ ҠУҢЫҘҘАРЫ
ТИРЕҪ ҠУҢЫҘҘАРЫ, ҡаты ҡанатлылар отрядына ҡараған бер нисә ярым ғаиләне (геотруптар, копрҙар, скарабейҙар һ.б.) үҙ эсенә алған бөжәктәр төркөмө. 12 меңдән ашыу төрө билдәле, бөтә Ер шарында таралған. БР‑ҙа яҡынса 40 төрө бар: ябай Т.ҡ., көмрө Т.ҡ., айлы копр һ.б. Кәүҙә оҙонлоғо 3—30 мм, ҡабарынҡы, яланғас...
ТИРЛӘН ЗАВОДЫ
ТИРЛӘН ЗАВОДЫ, 1801 й. Тирлән й. (Ағиҙел й. ҡушылдығы) буйында Д.И.Пашкова (ҡара: Пашковтар) тарафынан суйын иретеү һәм тимер етештереү заводы булараҡ нигеҙ һалына. Хужалары: Пашковтар, 1874 й. алып “Вогау һәм К°”, 1897 й. — Белорет заводтары йәмғиәте; 1918 й. национализациялана. Белорет тау округына...
ТИРЛӘН МИНЕРАЛЬ ПИГМЕНТТАР ЯТҠЫЛЫҒЫ
ТИРЛӘН МИНЕРАЛЬ ПИГМЕНТТАР ЯТҠЫЛЫҒЫ, Белорет р‑ны Тирлән а. көнсығышҡа табан 3 км алыҫлыҡта Сейәлеҡул төбәгендә урынлашҡан. Файҙалы ҡаҙылма аҫҡы силурға ҡараған карбонат‑балсыҡ ултырмаларының ашалыу ҡатлауындағы нәҙек һыҙыҡлы аргиллитҡа оҡшаш ҡыҙыл һәм сирень төҫөндәге охранан тора. 50 м тиклем ҡалынлыҡтағы...
ТИРЛӘН МУЛЬДАҺЫ
ТИРЛӘН МУЛЬДАҺЫ, Т и р л ә н с и н к л и н а л е, Башҡорт мегантиклинорийы һәм Уралтау зонаһы тоташҡан урында өсөнсө дәрәжәле кире тектоник структура. Йылайыр синклинорийының төньяҡ дауамы булып тора. Н.Н.Дингельштедт тарафынан айырып күрһәтелә (1933). Төньяҡ‑көнсығыштан көньяҡ‑көнбайышҡа табан Белорет...
ТИРЛӘН ҺЫУҺАҠЛАҒЫСЫ
ТИРЛӘН ҺЫУҺАҠЛАҒЫСЫ, Тирлән йылғаһында (Ағиҙел й. басс.). Плотинаның һыу ағыҙыу ҡапҡаһы Белорет р‑ны Тирлән а. эргәһендә уның тамағынан 8,5 км алыҫлыҡта урынлашҡан. Гидроузел ағыҙғысында йылғаныңһыу йыйыу майҙаны 519 км2 (йылға басс. 98%‑ы), уртаса йыллыҡ ағым күләме 147 млн м3, һыуһаҡлағыстың тулы...
ТИРЛӘН, Белорет р‑нындағы ауыл
ТИРЛӘН, Белорет р‑нындағы ауыл, Тирлән а/с үҙәге. Район үҙәгенән һәм Белорет т. юл ст. Т.‑Көнс. табан 33 км алыҫлыҡта Тирлән й. (Ағиҙел й. ҡушылдығы) буйында, Тирлән һыуһаҡлағысы эргәһендә урынлашҡан. Халҡы: 1900 й. — 6632 кеше; 1920 — 7218; 1939 — 11631; 1959 — 13962; 1989 — 8055; 2002 — 5747; 2010...
ТИРМӘ
ТИРМӘ, күсмә төрки һәм монгол халыҡтарында күсереп йөрөтмәле торлаҡ. Башҡорттар йәйләүҙә (ҡара: Башҡорт йәйләүҙәре) күберәк төрки (һөҙәк көмбәҙле), һирәгерәк монгол (түбәһе конус рәүешендә; Көнсығыш Урал аръяғында, Башҡортостандың төньяҡ‑көнсығыш, көньяҡ һәм көньяҡ‑көнбайыш райондарында осрай) тибындағы...
ТИРМӘН
ТИРМӘН, төрлө материалдарҙы ваҡлау машинаһы. Т. эшләү принцибына ҡарап, 1) барабанлы (шарлы, таяҡлы, ҡырсынташлы, үҙенән‑үҙе ваҡлаусы һ.б.); 2) тәгәрмәсле, яҫмалы, ҡулсалы, ышҡылыусы‑шарлы, ике таш тәгәрмәсле; 3) сүкешле (шахталы), бармаҡлы (дезинтеграторҙар); 4) корпусы тирбәлеп эшләүсе вибрацион;...
ТИРМӘН, Салауат р‑нындағы ауыл
ТИРМӘН, Салауат р‑нындағы ауыл, Тирмән а/с үҙәге. Район үҙәгенән К.‑Көнс. 60 км һәм Мөрсәлим т. юл ст. Т.‑Көнс. табан 10 км алыҫлыҡта Олоер й. (Әй й. ҡушылдығы) буйында урынлашҡан. Халҡы: 1906 й. — 447 кеше; 1920 — 514; 1939 — 1016; 1959 — 926; 1989 — 917; 2002 — 950; 2010 — 774 кеше. Башҡорттар йәшәй...
ТИРМӘНЙЫЛҒА, ауыл, Ишембай ҡ. эсендә
ТИРМӘНЙЫЛҒА, ауыл, 1941 й. алып Ишембай ҡ. эсендә.
Ауылға 18 б. 60‑сы йй. Нуғай даруғаһы Юрматы улусы башҡорттары үҙ ерҙәрендә нигеҙ һала. 1795 й. 17 йортта 137 кеше йәшәгән, 1865 й. 93 йортта — 392 кеше. Малс‑ҡ, игенселек, умарт‑ҡ, сана яһау м‑н шөғөлләнгәндәр. Мәсет, училище, 2 һыу тирмәне булған....
