Список материалов
ТУННЕЛЬ ЭФФЕКТЫ
ТУННЕЛЬ ЭФФЕКТЫ, үҙенең тулы энергияһы барьер кимәленән түбән микроөлөшсәнең потенциаль барьеры аша үтеүе; квант тәбиғәте күренеше. Билдәһеҙлек принцибы нигеҙендә аңлатыла: микроөлөшсәнең барьер эсендәге арауыҡ өлкәһендә теркәлеүе уның импульсын билдәләмәй, шуға күрә өлөшсәне тыйылған (классик механика...
ТУҢ МАЙ ИРЕТЕҮ ЗАВОДТАРЫ
ТУҢ МАЙ ИРЕТЕҮ ЗАВОДТАРЫ, туң май иретеү пр‑тиелары. Эш ҡаҙанда башҡарылған, алынған һыҙлыҡтарҙан май имән һалмауырлы йәки суйын винтлы пресс м‑н һығып сығарылған. 1844 й. сит илгә сығарыр өсөн 11 сорт, эске баҙар өсөн 2 сорт (һабын һәм шәм эшләр өсөн) туң май үҙләштерелгән. Һарыҡ һәм үгеҙ майы (ҡаты...
ТУҢҒАТАР, Учалы р‑нындағы ауыл
ТУҢҒАТАР, Учалы р‑нындағы ауыл, Туңғатар а/с ҡарай. Район үҙәгенән Т.‑Көнс. 42 км һәм Ҡорама т. юл ст. К.‑Көнб. табан 7 км алыҫлыҡта Уй й. буйында урынлашҡан. Халҡы: 1900 й. — 870 кеше; 1920 — 1198; 1939 — 970; 1959 — 733; 1989 — 601; 2002 — 562; 2010 — 504 кеше. Башҡорттар йәшәй (2002). Халҡы “Саңғалык...
ТУҢЛЫҠ ТУПРАҒЫ
ТУҢЛЫҠ ТУПРАҒЫ, т о р ф л ы - с е р е м т ә л е т а у ‑ у р м а н т у п р а ғ ы, Өфө яйлаһында фрагментар рәүештә таралған. Тәүге тапҡыр гидрогеолог А.Г.Лыкошин тарафынан табыла (1952). Т.т. барлыҡҡа килеүе плейстоцендың дымлы һәм һалҡын климаты м‑н бәйле (2,5 млн йыл). Даими туңлыҡ һыу киҫелеше кимәленән...
ТУПАҠ, Әбйәлил р‑нындағы ауыл
ТУПАҠ, Әбйәлил р‑нындағы ауыл, Таштимер а/с үҙәге. Район үҙәгенән Т.‑Көнс. 26 км һәм Магнитогорск т. юл ст. (Силәбе өлк.) Көнб. табан 34 км алыҫлыҡта Моһаҡ й. (Йәнгел й. ҡушылдығы) буйында урынлашҡан. Халҡы: 1900 й. — 414 кеше; 1920 — 634; 1939 — 466; 1959 — 435; 1989 — 687; 2002 — 684; 2010 — 718 кеше....
ТУПЛЫ ХОККЕЙ
ТУПЛЫ ХОККЕЙ, спорт төрө, боҙло майҙанда сәкән һәм туп м‑н команда уйыны. Башҡортостанда Т.х. 1910 й. алып үҫешә. 1937 й. “Динамо” физкультура‑спорт йәмғиәте командаһы РСФСР‑ҙың авт. респ. һәм өлкәләре спартакиадаһының бронза призёры була. 1982 й. Өфөлә “Кировец” спорт комб‑ты ДЮСШ‑нда, 1988 й. — 10‑сы...
ТУПРАҠ
ТУПРАҠ, е р, генетик яҡтан бәйле горизонттарҙан торған һәм тере организмдар, һыу, һауа, т‑ра тәьҫире аҫтында өҫкө литосфера ҡатламдарының үҙгәреүе һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килгән тәбиғи органоген‑минераль ҡатлам; уңдырышлылыҡҡа эйә. Т. барлыҡҡа килеү факторҙарының (инә тоҡом, климат, үҫемлектәр һәм хайуандар...
ТУПРАҠ БУМИЛЛЕРИОПСИСЫ
ТУПРАҠ БУМИЛЛЕРИОПСИСЫ (Bumilleriopsis terricola), бер күҙәнәкле һары‑йәшел ылымыҡтар төрө. Күҙәнәктәре оҙонса‑эллипс формаһында, тура йәки бер яғы бер аҙ ҡабарынҡы, остары тупаҡ йомрайтылған, бер осо икенсеһенән киңерәк, оҙонлоғо 7—41 мкм, киңлеге 5—13 мкм. Хлоропластары ялғаш рәүешле йәки еңелсә спираль...
ТУПРАҠ ҒИЛЕМЕ
ТУПРАҠ ҒИЛЕМЕ, тупраҡтың барлыҡҡа килеүе (генезисы), үҫеше, төҙөлөшө, составы, үҙенсәлектәре, геогр. таралыу законлыҡтары, уңдырышлылығының формалашыуы һәм уны рациональ файҙаланыу т‑дағы фән. Геоботаника, география, геология, геоморфология, зоология, климатология, математика, микробиология, физика,...
ТУПРАҠ ЫЛЫМЫҠТАРЫ
ТУПРАҠ ЫЛЫМЫҠТАРЫ, төп йәшәү мөхите тупраҡ булған ылымыҡтар төркөмө. Яҡынса 2 мең төрө билдәле, Башҡортостанда 500—600 (диатом ылымыҡтар, һары‑йәшел ылымыҡтар, йәшел ылымыҡтар, зәңгәрһыу йәшел ылымыҡтарға ҡарай) төрө табылған. Күпселек ылымыҡтар микроскопик үлсәмле, төрлө йәшәү урындарында 1 г тупраҡта...
ТУПРАҠ ЭРОЗИЯҺЫ
ТУПРАҠ ЭРОЗИЯҺЫ, тупраҡтың ҡар һәм ямғыр һыуҙарынан (һыу эрозияһы), елдән (ел эрозияһы, йәки дефляция) ашалып тарҡалыуы, ҡуҙғатылып күсерелеүе. Һыуҙан булған Т.э. битләүҙәрҙә барлыҡҡа килә, яҫы (өҫкө) һәм һыҙыҡлы (йыуынты, йырынлы) төрҙәре айырыла. Елдән булған Т.э. төрлө типтағы рельефта үҫешә, тупраҡтың...
ТУПРАҠ-БОТАНИКА БЮРОҺЫ
ТУПРАҠ‑БОТАНИКА БЮРОҺЫ, 1931 й. Өфөлә БАХИ эргәһендә ойошторола, 1933—35 йй. Тупраҡ‑ботаника ин‑ты, 1935 й. алып Башҡ‑н игенселек һәм малсылыҡ ҒТИ, 40‑сы йй. башынан Башҡ‑н баҫыусылыҡ ғилми‑тикшеренеү тәж. станцияһы составына инә. БАССР‑ҙың игенселек ХК ҡарамағында була. Эшмәкәрлегенең төп йүнәлештәре:...
ТУПРАҠҠА ГИПС ИНДЕРЕҮ
ТУПРАҠҠА ГИПС ИНДЕРЕҮ, күп а.х. культуралары өсөн зарарлы булған артыҡ һелтелелекте бөтөрөү өсөн тупраҡҡа гипс, фосфогипс индереү; тоҙло тупраҡтарға химик мелиорация үткәреү ысулы. Тупраҡтың һеңдереү комплексында натрий иондарын кальций иондары м‑н алмаштырыуға нигеҙләнгән, һөҙөмтәлә тупраҡтың агрофизик...
ТУПРАҠҠА ЭЗБИЗ ИНДЕРЕҮ
ТУПРАҠҠА ЭЗБИЗ ИНДЕРЕҮ, күп а.х. культуралары өсөн зарарлы булған артыҡ әселекте бөтөрөү өсөн тупраҡҡа эзбизле ашламалар индереү; әсе тупраҡҡа химик мелиорация үткәреү ысулы. Тупраҡтың һеңдереү комплексында водород һәм алюмин иондарын кальций һәм магний иондары м‑н алмаштырыуға нигеҙләнгән, һөҙөмтәлә...
ТУПРАҠТЫ АГРОПРОИЗВОДСТВО ЙӘҺӘТЕНӘН ТӨРКӨМЛӘҮ
ТУПРАҠТЫ АГРОПРОИЗВОДСТВО ЙӘҺӘТЕНӘН ТӨРКӨМЛӘҮ, тупраҡ типтарын, ярым типтарын, төрҙәрен һәм төрлөлөгөн экологик формалашыу шарттары, уңдырышлылыҡ кимәле, агротехник һәм мелиорация саралары, файҙаланыу йәки һаҡлау төрҙәре б‑са төркөмдәргә берләштереү. Ауыл хужалығы ерҙәре структураһын оптимизациялау...
ТУПРАҠТЫ БОНИТИРОВКАЛАУ
ТУПРАҠТЫ БОНИТИРОВКАЛАУ, тупраҡ сифатын төп а.х. культураларының күп йыллыҡ уңыш биреү күрһәткестәрен сағыштырып баһалау. Ергә иҡт. баһа биреүҙә, ер кадастрын алып барыуҙа, мелиорация үткәреүҙә, игенселек системаһын камиллаштырыуҙа һ.б. осраҡтарҙа ҡулланыла. Т.б. тупраҡтың механик составы, серетмә һәм...
ТУПРАҠТЫ ЙЫРҒЫСЛАУ
ТУПРАҠТЫ ЙЫРҒЫСЛАУ, ер эшкәртеү алымы; тупраҡта битләү арҡыры тәрәнлеге 40—60 см, киңлеге 5—8 см, аралары 1,4 м (битләү текәлегенә ҡарап ике йырын араһының киңлеге — 5—12 м) булған йырындар йырыу. Ҡар һәм ямғыр һыуы ағымын көйләүгә, тупраҡтың һыу үткәреүсәнлеген, һауа әйләнешен яҡшыртыуға, үҫемлектәрҙең...
ТУПРАҠТЫ КӘҪЕН ӘЙЛӘНДЕРМӘЙ ЭШКӘРТЕҮ
ТУПРАҠТЫ КӘҪЕН ӘЙЛӘНДЕРМӘЙ ЭШКӘРТЕҮ, тупраҡты ҡатламын әйләндермәй йомшартыу. Тупраҡ өҫтөндә ҡамылдың (70—80%‑ҡа тиклем) һ.б. үҫемлек ҡалдыҡтарының һаҡланыуын тәьмин итә. Ел эрозияһына ҡаршы, баҫыуҙарҙа ҡарҙы (ҡара: Ҡар тотоу) һәм ҡар һыуын тотоу өсөн һөҙөмтәле. Т.к.ә.э. технологияһы тупраҡты 3—4 йылға...
ТУПРАҠТЫ КУЛЬТУРАЛАШТЫРЫУ
ТУПРАҠТЫ КУЛЬТУРАЛАШТЫРЫУ, тупраҡтың насар агрономик үҙенсәлектәрен яҡшыртыу. Т.к. тупраҡтың уңдырышлылығын күтәреүҙең төрлө ысулдарын үҙ эсенә ала. Тупраҡты серетмә һәм биол. азот м‑н байыҡтырыу органик ашламалар индереү, сәсеү әйләнешенә ҡуҙаҡлы культуралар өҫтәү, ҡуҙаҡлыларҙы йәшел ашлама итеп үҫтереү,...
ТУПРАҠТЫ МИНИМАЛЬ ЭШКӘРТЕҮ
ТУПРАҠТЫ МИНИМАЛЬ ЭШКӘРТЕҮ, ерҙе миним. энергетик сығымдар м‑н эшкәртеү. Тупраҡты һыу һәм ел эрозияһынан һаҡлауға, серетмәнең тарҡалыу интенсивлығын түбәнәйтеүгә, машина һәм тракторҙарҙың йөрөү системалары тәьҫиренән тупраҡтың артыҡ тығыҙланыуын кәметеүгә һәм хеҙмәт етештереүсәнлеген күтәреүгә булышлыҡ...
