Список материалов
ХАЖИН Вәкил Исмәғил улы
ХАЖИН Вәкил Исмәғил улы (11.7. 1946,БАССР-ҙың Белорет р-ны Бирҙеғол а.), педагог-методист. Пед. ф. канд. (1989).БР-ҙың атҡ. халыҡ мәғарифы хеҙм-ре (2006), РСФСР-ҙың халыҡ мәғарифы отличнигы (1982), РФ-тың почётлы юғары проф. белем биреү хеҙм-ре (2006). БДУ-ны тамамлағандан һуң (1970) Мәләүез р-нының...
ХАЖНАМӘ
ХАЖНАМӘ (ғәр.), мосолмандарҙың хаж сәфәрен тасуирлаған сәйәхәтнамә. Юл яҙмаларын, лирик сигенеүҙәрҙе (авторҙың тәьҫораттары һәм уйҙары), ш. уҡ дини китаптарҙан һәм легендаларҙан мәғлүмәттәрҙе үҙ эсенә ала. Х. теле өсөн образлылыҡ һәм хислелек хас. Урал-Волга буйы төрки телле әҙәбиәтендә иң тәүге Х.Мортаза-Ғәли...
ХАЖЫ МӘМЕРЙӘҺЕ, тәбиғәт ҡомартҡыһы
ХАЖЫ МӘМЕРЙӘҺЕ, Т и р м ә н т а ш, тәбиғәт ҡомартҡыһы (1965). Ишембай р-ны Хажы а. көнсығышҡа табан 1 км алыҫлыҡта Хажы Шиҙеһе й. (Һәләүек й. ҡушылдығы) уң ярындағы Тирмәнтау тауында урынлашҡан. Карст мәмерйәһе, урта карбон эзбизташтарында барлыҡҡа килгән. Төньяҡ-көнбайыш, төньяҡ-көнсығыш һәм көньяҡ-көнбайыш...
ХАЗАНКИН Вениамин Григорьевич
ХАЗАНКИН Вениамин Григорьевич (12.5.1950, Белорет ҡ.), педагог. Техник ф. канд. (1980). Р.Г.Хазанкиндың ҡустыһы. БДУ-ны тамамлағандан һуң (1974) шунда уҡ эшләй (өлкән ғилми хеҙм-р). 1986 й. алып ӨАИ-ла, 1989 й. — Урал төбәк эксперименталь уҡытыу-ғилми комплексы (Өфө) ректоры. 50-нән ашыу фәнни хеҙмәт...
ХАЗАНКИН Роман Григорьевич
ХАЗАНКИН Роман Григорьевич (3.4.1947, Тяньцзин ҡ., Ҡытай), педагог-методист. БР-ҙың халыҡ уҡытыусыһы (2008), РСФСР мәктәбенең атҡ. уҡытыусыһы (1987), БР-ҙың атҡ.уҡытыусыһы (2007), РСФСР-ҙың халыҡ мәғарифы отличнигы (1985). В.Г.Хазанкиндың ағаһы. Магнитогорск пед. ин-тын тамамлаған (1970), 1973 й. алып...
ХАЗАР ҠАҒАНАТЫ
ХАЗАР ҠАҒАНАТЫ, 7 б. уртаһында — 10 б. аҙағында төньяҡта Волга, Дон йй. урта ағымынан һәм Төньяҡ Донец й. үрге ағымынан алып көньяҡта Көньяҡ Кавказға тиклем, көнсығышта Каспий диңгеҙенән алып көнбайышта Ҡара диңгеҙгә һәм Көньяҡ Буг й. түбәнге ағымына тиклем территорияны үҙ эсенә алған дәүләт. Көнбайыш...
ХАЗИЕВ Валерий Семёнович
ХАЗИЕВ Валерий Семёнович (20.10. 1948, Ҡаҙаҡ ССР-ының Ирсу а.), философ. Филос. ф. д-ры (1994), проф. (1995). БР-ҙың атҡ. фән эшмәкәре (2016), РФ-тың почётлы юғары проф. белем биреү хеҙм-ре (2006). МДУ-ны тамамлағандан һуң (1975) 1977 й. тиклем Фирғәнә политехник ин-тында, 1981 й. алып Днепропетровск...
ХАЗИНАЛАР (археология)
ХАЗИНАЛАР (археология), эш һәм һуғыш ҡоралдары, төрлө көнкүреш әйберҙәре, бронза, тимер, көмөш, алтындан эшләнгән биҙәүестәр йыйылмаһын тәшкил иткән археологик ҡомартҡылар. Башҡортостанда 20-нән ашыу Х. табылған. Иң боронғолары бронза быуатына ҡарай. Башлыса бронза эш һәм һуғыш ҡоралдарынан тора. 19...
ХАЙБРАХМАНОВ Әсләм Хайбрахман улы
ХАЙБРАХМАНОВ Әсләм Хайбрахман улы [6.8.1925, БАССР-ҙың Бәләбәй кантоны Нөрәй а. (БР-ҙың Шаран р-ны) — 26.10.2012, Өфө], иҡтисадсы. Иҡт. ф. канд. (1965). БАССР-ҙың атҡ. фән эшмәкәре (1980), СССР-ҙың юғары белем биреү отличнигы (1985). Б.В. һуғышында ҡатнашыусы. Бөтә Союз юридик ситтән тороп уҡыу ин-тын...
ХАЙУАНДАР
ХАЙУАНДАР (Animalia), тере организмдар донъяһы. Яҡынса 1,5 млн (башҡа мәғлүмәттәр б-са, 3—4,5 млн) төрө билдәле. БР-ҙа 17 меңдән ашыу төрө осрай. Х. төҙөлөшө, уларҙың филогенетик бәйләнештәре б-са Х. донъяһы ярым донъяға, типтарға, ярым типтарға һ.б. бүленә. Х. 10-дан алып 33-кә тиклем тибы айырыла....
ХАЙУАНДАР МИГРАЦИЯҺЫ
ХАЙУАНДАР МИГРАЦИЯҺЫ, хайуандарҙың үҫеш циклына йәки йәшәү урындарында тереклек итеү шарттарының үҙгәреүенә бәйле булған күсеүе. Периодик, периодик булмаған һәм онтогенетик Х.м. айырыла. Периодик Х.м. тауҙарҙа имеҙеүселәрҙең, ҡоштарҙың һәм бөжәктәрҙең, һыу (серәкәй ҡарышлауыҡтары) йәки тупраҡ (ҡуңыҙҙар,...
ХАЙУАНДАРҘЫҢ ҺИРӘК ТӨРҘӘРЕ
ХАЙУАНДАРҘЫҢ ҺИРӘК ТӨРҘӘРЕ, юғалыу хәүефе аҫтында булған төрҙәр. Х.һ.т. хужалыҡта ҡулланыуҙан сығарыла, уларҙы аулау һәм үлтереү тыйыла, дәүләт һаҡлауына мохтаж булған төрҙәр Ҡыҙыл китаптарға индерелә. Башҡортостанда хайуандарҙың һирәклеге киңерәк ареалдарҙан ситтә (балабан, бесәнсе ҡомаҡ, быуа тәлмәрйене,...
ХАҠ ЯҺАЛЫШЫ
ХАҠ ЯҺАЛЫШЫ, тауар һәм хеҙмәт күрһәтеүгә хаҡтар формалашыуы процесы. Үҙәк, йәки дәүләт (тауар етештереү йәки хеҙмәт күрһәтеү сығымдарын иҫәпкә алып хаҡтар дәүләт органдары тарафынан билдәләнә), һәм баҙар (һорау һәм тәҡдимдең үҙ-ара тәьҫир итешеүе процесында формалаша; тауар һәм хеҙмәт күрһәтеүҙең сикләнгән...
ХАҠАС ТЕЛЕ
ХАҠАС ТЕЛЕ, төрки телдәрҙең береһе (уйғыр төркөмө). Хаҡастарҙың милли теле, Хакасияның дәүләт телдәренең береһе. Шулай уҡ Красноярск крайында, Тыва Респ. таралған. Һөйләшеүселәр һаны – 52 меңгә яҡын кеше (2002). Айырыуса һары уйғыр теленә, шор теленә, сулым‑төрки теленә яҡын. Боронғо уйғыр һәм ҡырғыҙ...
ХАЛДЕЕВА Галина Викторовна
ХАЛДЕЕВА Галина Викторовна (7.10. 1947, Белорус ССР-ы Хотиново а.), йырсы (меццо-сопрано). БР-ҙың халыҡ артисы (1992), БАССР-ҙың атҡ. артисы (1980). Мәскәү консерваторияһын тамамлағандан һуң (1974; А.С. Измайлова класы) 2004 й. тиклем БДОБТ солисы, бер үк ваҡытта 1992 й. алып Дамаск консерваторияһында,...
ХАЛИЗОВА Мария Ивановна
ХАЛИЗОВА Мария Ивановна [13.5. 1929, БАССР-ҙың Өфө кантоны Ленинский а. (БР-ҙың Иглин р-ны) — 8.4.2008, шунда уҡ], Соц. Хеҙмәт Геройы (1966). БАССР-ҙың иң яҡшы һауынсыһы (1957).1941 й.алып Иглин р-нының “Ленин юлы” к-зында эшләй: 1951 й. башлап быҙау ҡараусы, 1953 — 85 йй. һауынсы. Юғары етештереү күрһәткестәренә...
ХАЛИҠОВ Валерий Абдулхаҡ улы
ХАЛИҠОВ Валерий Абдулхаҡ улы (14.7.1950, Ишембай ҡ.), нейрохирург. Мед. ф. д-ры (1998), проф. (2002). РФ-тың (2008) һәм БР-ҙың (1992) атҡ. табибы. БДМИ-ны тамамлағандан һуң (1973) 1974 й. тиклем һәм 1976 й. алып “Ишимбайнефть” НГДУ-һындағы мед.-санитария бүлегенең Ишембай берләштерелгән дауаханаһында,...
ХАЛИҠОВ Ғабдулхаҡ Әбйәлил улы
ХАЛИҠОВ Ғабдулхаҡ Әбйәлил улы [9.2.1931, БАССР-ҙың Красноусол р-ны Ҡормантау а. (БР-ҙың Ғафури р-ны) – 30.9.2007, Өфө], инженер-механик. БР ФА-ның мөхбир ағзаһы (1991), техник ф. д-ры (1971), проф. (1972). БАССР-ҙың атҡ. фән эшмәкәре (1979). ӨНИ-не (1956), Удмурт ун-тын (Ижевск, 1979) тамамлаған. 1956—57...
ХАЛИҠОВ Мансур Хатип улы
ХАЛИҠОВ Мансур Хатип улы [20.12.1886, Өфө губ. Стәрлетамаҡ өйәҙе Оло Үтәш а. (БР-ҙың Ғафури р-ны) — 1934, Силәбе өлк.], дин әһеле һәм йәмәғәт эшмәкәре, БАССР Диниә назараты мөфтөйө (1921—23). “Рәсүлиә” (1908), “Ғәлиә” (1910) мәҙрәсәләрен тамамлаған. 1910 й. алып Оло Үтәш а. мәҙрәсә мөҙәрисе, унда яңы...
ХАЛИҠОВ Мөхәмәтсабир Абдулхалиҡ улы
ХАЛИҠОВ Мөхәмәтсабир Абдулхалиҡ улы, С а б и р х ә ҙ р ә т [1854, Ырымбур губ. Стәрлетамаҡ өйәҙе Кесе Табын улусы (БР-ҙың Ғафури р-ны) Оло Үтәш а. — 1931, БАССР-ҙың Ғафури р-ны Сәйетбаба а.], дин әһеле, мәғрифәтсе. Тыуған ауылында мәҙрәсә тамамлаған, Ҡарғалы мәҙрәсәләренең береһендә уҡыған. 1904 й....
