Список материалов
ХАЛЫҠ МЕДИЦИНАҺЫ
ХАЛЫҠ МЕДИЦИНАҺЫ, тарихи үҫеш барышында халыҡ тарафынан тупланған шифалы саралар, дауалау һәм гигиена алымдары һәм күнекмәләре, ауырыуҙарҙы иҫкәртеү һәм дауалау өсөн уларҙы файҙаланыу т-да эмпирик белем йыйылмаһы. Башҡорттарҙың Х.м. Башҡортостандың тәбиғәт-климат үҙенсәлектәренә, традицион хужалыҡ формаларына...
ХАЛЫҠ МИГРАЦИЯҺЫ
ХАЛЫҠ МИГРАЦИЯҺЫ, халыҡтың механик үҙгәреше, кешеләрҙең (мигранттарҙың) даими йәки ваҡытлыса йәшәү, йәки йыш ҡайтыу өсөн йәшәү урынын алмаштырыу маҡсатында теге йәки был терр-я сиктәре аша күсеүе. Йүнәлеше б-са тышҡы (иммиграция һәм эмиграция) һәм эске (төбәк-ара, төбәк эсендә); оҙайлығы б-са – кире...
ХАЛЫҠ МУЗЫКА ҠОРАЛДАРЫ
ХАЛЫҠ МУЗЫКА ҠОРАЛДАРЫ. Башҡорт халыҡ музыка инструментарийы күп төрлө. Аэрофондар төркөмөнә (тынлы музыка ҡоралдары) ҡурай, һорнай, борғо (һыбыҙғы; һунарҙа сигнал ҡоралы, мөштөгө булған конус рәүешле ағас торба, оҙонлоғо яҡынса 800 мм, бармаҡтар өсөн 1—2 тишеге була йәки тишекһеҙ), һыҙғыртмаҡ (һыҙғыртҡыс;...
ХАЛЫҠ МУЗЫКАҺЫ
ХАЛЫҠ МУЗЫКАҺЫ, м у з ы к а л ь ф о л ь к л о р, халыҡтың вокаль һәм инструменталь ижады. Традицион ауыҙ-тел ижады формаһында йәшәп килә. Башҡорттарҙа Х.м. боронғо тотемистик ҡараштарға (ҡара: “Сыңрау торна”), йыллыҡ циклдың традицион байрамдарына (ҡара: Кәкүк сәйе, Ҡарғатуй), һунар һәм хәрби эшмәкәрлеккә,...
ХАЛЫҠ СОЦИАЛИСТАРЫ, ҡара: Халыҡ‑социалистик хеҙмәт партияһы
ХАЛЫҠ СОЦИАЛИСТАРЫ, ҡара: Халыҡ‑социалистик хеҙмәт партияһы.
ХАЛЫҠ ТЕАТРҘАРЫ
ХАЛЫҠ ТЕАТРҘАРЫ, 1) халыҡта ауыҙ-тел ижады м-н органик рәүештә бәйле булған формаларҙа йәшәп килгән театрҙар. Башҡорттарҙа театрлаштырыу элементтары баҡсы, шаман башҡарған магия акттарында (ҡара: Ҡамлау, Шаманлыҡ), һуғыш ритуалдарында, төрлө йолаларҙа (ҡара: Бала тыуыуға бәйле йолалар, Ер эшкәртеүгә...
ХАЛЫҠ ТЕАТРЫ (Өфөләге)
ХАЛЫҠ ТЕАТРЫ. Өфөлә урынлашҡан. 1982 й. “Нефтсе” мәҙәниәт һарайының Х.т. булараҡ ойошторола, 2011 й. алып “Өсөнсө быуын” (“Третье поколение”) халыҡ театры (театрға нигеҙ һалыусы һәм 1-се художество етәксеһе П.А.Шеиндың исеме бирелә). 1985 й. башлап “халыҡ” исемен йөрөтә. Тәүге постановка – Н.И.Мирошниченконың...
ХАЛЫҠ УЙЫНДАРЫ
ХАЛЫҠ УЙЫНДАРЫ, күңел асыуға нигеҙләнгән һәм халыҡтың донъяға традицион ҡараштарын, инаныуҙарын, ғөрөф-ғәҙәттәрен, фольклоры, соц. мөнәсәбәттәре һәм хужалыҡ эшмәкәрлеге үҫешен сағылдырған тарихи яҡтан ойошҡан шөғөлдәр (уйын-көлкө, тамаша, күңел асыу, спорт, бейеү, йыр һ.б. ярыштар). Башҡорттарҙа Х.у....
ХАЛЫҠ УЧИЛИЩЕЛАРЫ
ХАЛЫҠ УЧИЛИЩЕЛАРЫ, халыҡ мәктәптәре, Рәсәйҙә революцияға (1917) тиклем халыҡ массалары уҡый алырлыҡ башланғыс уч-щеларҙың дөйөм атамаһы. 1786—1804 йй. төп халыҡ училищеларының һәм кесе халыҡ училищеларының рәсми исеме. “Башланғыс халыҡ училищелары тураһында положение” (1864, 1874) б-са Х.у. бөтә ведомстволарҙың,...
ХАЛЫҠ ХУЖАЛЫҒЫ СОВЕТТАРЫ
ХАЛЫҠ ХУЖАЛЫҒЫ СОВЕТТАРЫ, совнархоздар, 1917—32 йй. һәм 1957—65 йй. РСФСР-ҙа һәм СССР-ҙа халыҡ хужалығына, башлыса сәнәғәткә идара итеү органдары. ХХС сәнәғәт пр-тиеларын национализациялауға етәкселек итә, халыҡ хужалығының айырым тармаҡтарын ойоштороу, дәүләт әҙерләүҙәрен планлаштырыу, етештереү күләмдәрен...
ХАЛЫҠ ХУЖАЛЫҒЫ, ҡара: Милли иҡтисад
ХАЛЫҠ ХУЖАЛЫҒЫ, ҡара: Милли иҡтисад.
ХАЛЫҠ ҺАНЫ
ХАЛЫҠ ҺАНЫ, соц.-иҡт. шарттарға, халыҡтың йәшәү кимәленә, халыҡ һанының ғәмәли үҙгәрешенә, халыҡ миграцияһына бәйле. Йыл башындағы һәм уртаса йыллыҡ Х.һ. (йыл башындағы һәм аҙағындағы уртаса арифметик дәүмәл) күрһәткестәре ҡулланыла, улар демографик коэф. иҫәпләү өсөн нигеҙ булып тора. Демографияла...
ХАЛЫҠ ҺАНЫНЫҢ ҒӘМӘЛИ ҮҘГӘРЕШЕ
ХАЛЫҠ ҺАНЫНЫҢ ҒӘМӘЛИ ҮҘГӘРЕШЕ, кешеләр быуынының өҙлөкһөҙ яңырыуын һәм алмашыныуын тәьмин иткән тыуым һәм үлем процестарының йыйылмаһы. Соц.-демографик процестарҙы өйрәнгәндә дөйөм тыуым һәм үлем коэф. айырмаһын күрһәткән дөйөм Х.һ.ғ.ү. коэф. ҡулланыла. Тыуым коэф. 1000 кешегә бер йыл эсендә тыуғандар...
ХАЛЫҠ ҺАУЛЫҒЫ
ХАЛЫҠ ҺАУЛЫҒЫ, соц.-иҡт. факторҙарҙың (халыҡтың йәшәү кимәле, һаулыҡ һаҡлау үҫеше кимәле, халыҡтың белем һәм профессиональ кимәле һ.б.) йоғонтоһо, тәбиғәт-климат шарттары, тирә‑яҡ мөхиттеңторошо һәм популяцияның генетик үҙенсәлектәре м-н билдәләнә. Х.һ. характерлау өсөн демографик (ҡара: Халыҡ һанының ғәмәли...
ХАЛЫҠ‑АРА БӘЙЛӘНЕШТӘР
ХАЛЫҠ‑АРА БӘЙЛӘНЕШТӘР, Башҡортостан Республикаһының Х.-а.б. РФ һәм БР Конституциялары, “Рәсәй Федерацияһы субъекттарының халыҡ-ара һәм тышҡы иҡтисади бәйләнештәрен координациялау тураһында” РФ Законы (1999), Халыҡ-ара һәм тышҡы иҡтисади бәйләнештәр өлкәһендә Рәсәй Федерацияһы Хөкүмәте м-н Башҡортостан...
ХАЛЫҠ‑АРА ИҠТИСАД ҺӘМ ХОҠУҠ ИНСТИТУТЫ
ХАЛЫҠ‑АРА ИҠТИСАД ҺӘМ ХОҠУҠ ИНСТИТУТЫ. Мәскәүҙә урынлашҡан. Белорет ҡ. филиалы 1993 й. вәкиллек булараҡ асыла, 1998 й. алып филиал. Филиал составына юридик, иҡтисад һәм идара итеү ф-ттары, уҡытыу-методика бүлеге, ин-т кафедраларының 7 бүлексәһе инә. Китапханаһы, интернет-класы бар. Уҡытыу ситтән тороп...
ХАЛЫҠ‑АРА КРЕДИТ
ХАЛЫҠ‑АРА КРЕДИТ, ваҡытлыса бирелеү, кире ҡайтарыу һәм проценттар түләү шарты м-н бер дәүләт субъектының икенсе дәүләт субъектына бирә торған кредиты. Халыҡ-ара кредитлау килешеүен дәүләт органдары, халыҡ-ара финанс ойошмалары, физик һәм юридик шәхестәр төҙөй ала. Коммерция һәм финанс Х.-а.к. айырыла....
ХАЛЫҠ‑АРА СТАНДАРТТАР
ХАЛЫҠ‑АРА СТАНДАРТТАР, стандартлаштырыу объектына ҡуйылған нормаларҙы, ҡағиҙәләрҙе һәм талаптарҙы билдәләгән документтар. Халыҡ-ара стандартлаштырыу ойошмаһы, Халыҡ-ара электр-техника комиссияһы, Халыҡ-ара электр элемтәһе союзы һәр ил тарафынан танылған. Халыҡ-ара стандартлаштырыу ойошмаһының сифат...
ХАЛЫҠ‑АРА ШАШКА УЙЫНДАРЫ
ХАЛЫҠ‑АРА ШАШКА УЙЫНДАРЫ, йөҙ шаҡмаҡлы шашка, спорт төрө, шашка уйнауҙың бер төрө. Башҡортостанда Х.-а.ш.у. үҫеше 20 б. 60-сы йй. башында Гастелло Н.Ф. исемендәге стадионда урыҫ һәм халыҡ-ара шашкалар секцияһы асылыуға бәйле (етәксеһе Ю.Г. Огородников). 1982 й. Ишембай ҡ. Пионерҙар һарайында шашка түңәрәге...
ХАЛЫҠ‑СОЦИАЛИСТИК ХЕҘМӘТ ПАРТИЯҺЫ
ХАЛЫҠ‑СОЦИАЛИСТИК ХЕҘМӘТ ПАРТИЯҺЫ, халыҡ социалистары, энестар, 1906—18 йй. Рәсәйҙә сәйәси партия. Социал‑революционерҙар партияһында уң ҡанат барлыҡҡа килеүгә бәйле Ойоштороу конференцияһында (Финляндия, нояб.) булдырыла. Ойоштороу йыйылышын саҡырыу, конституция ҡабул итеү, алпауыт ерҙәрен дәүләт тарафынан...
