Список материалов
ҺАРЫНА ЗАВОДТАРЫ
ҺАРЫНА ЗАВОДТАРЫ, Һарына й. (Өфө й. ҡушылдығы) буйында нигеҙ һалына; Түб. Һарына тимер етештереү заводы 1760 й. Себер даруғаһының Әйле һәм Ҡара‑Танып улусы башҡорттары ерҙәрендә — П.И.Осокин (ҡара: Осокиндар), Үрге Һарына ярҙамсы тимер етештереү заводы 1817 й. Түб. заводтан 9 саҡрым алыҫлыҡта А.А.Кнауф...
ҺАРЫТАУ ГУБЕРНАҺЫ
ҺАРЫТАУ ГУБЕРНАҺЫ, 1798 й. Пенза губ. көнсығыш өлөшөнән ойошторола. 19 б. уртаһында төньяҡ‑көнбайышта — Тамбов губ., төньяҡта — Пенза һәм Сембер губ., көнсығышта — Һамар губернаһы, көньяҡ‑көнсығышта — Әстерхан губ., көньяҡ‑көнбайышта — Дон ғәскәре өлк. м‑н сиктәш була. Адм. үҙәге — Һарытау ҡалаһы. Майҙаны...
ҺАРЫТАУ ӨЛКӘҺЕ
ҺАРЫТАУ ӨЛКӘҺЕ, РФ субъекты. Волгоград, Воронеж, Пенза, Тамбов, Ульяновск, Һамар өлкәләре, Ырымбур өлкәһе, Ҡаҙағстан м‑н сиктәш. Үҙәге — Һарытау ҡалаһы. 1934 й. 10 ғин. Түб. Волга өлк. терр‑яһында Һарытау крайы булараҡ ойошторола (ҡара: Һарытау губернаһы), 1936 й. башлап хәҙ. исемен йөрөтә. 38 районды,...
ҺАРЫТАУ, Күгәрсен р‑нындағы утар
ҺАРЫТАУ, Күгәрсен р‑нындағы утар, Исем а/с ҡарай. Район үҙәгенән К.‑Көнб. 20 км һәм Мәләүез т. юл ст. К.‑Көнс. табан 85 км алыҫлыҡта Наҡаҫ й. (Һаҡмар й. басс.) буйында урынлашҡан. Халҡы: 1900 й. — 181 кеше; 1920 — 461; 1939 — 554; 1959 — 220; 1989 — 78; 2002 — 103; 2010 — 126 кеше. Башҡорттар йәшәй...
ҺАРЫТАУ, Стәрлетамаҡ р‑нындағы ауыл
ҺАРЫТАУ, Стәрлетамаҡ р‑нындағы ауыл, Максимовка а/с ҡарай. Район үҙәгенән һәм Стәрлетамаҡ т. юл ст. Көнб. табан 52 км алыҫлыҡта Ҡуғанаҡ й. буйында урынлашҡан. Халҡы: 1906 й. — 515 кеше; 1920 — 879; 1939 — 543; 1959 — 207; 1989 — 111; 2002 — 132; 2010 — 148 кеше. Урыҫтар йәшәй (2002).
Ауылға 1868 й....
ҺАРЫҺАҘ, Ҡырмыҫҡалы р‑нындағы ауыл
ҺАРЫҺАҘ, Ҡырмыҫҡалы р‑нындағы ауыл, Подлуб а/с ҡарай. Район үҙәгенән Т.‑Көнб. 16 км һәм Өршәк т. юл ст. К. табан 22 км алыҫлыҡта урынлашҡан. Халҡы: 1939 й. — 229 кеше; 1959 — 196; 1989 — 112; 2002 — 138; 2010 — 90 кеше. Татарҙар йәшәй (2002).
Ауылға 20 б. 20‑се йй. Өфө кантонында нигеҙ һалына. 1925...
ҺАРЫҺАҘ, Шаран р‑нындағы ауыл
ҺАРЫҺАҘ, Шаран р‑нындағы ауыл, Дүртөйлө а/с ҡарай. Район үҙәгенән К.‑Көнб. 12 км һәм Туймазы т. юл ст. Т.‑Көнс. табан 27 км алыҫлыҡта Һарыһаҙ й. (Сөн й. ҡушылдығы) буйында урынлашҡан. Халҡы: 1906 й. — 1305 кеше; 1920 — 1181; 1939 — 784; 1959 — 386; 1989 — 301; 2002 — 313; 2010 — 273 кеше. Татарҙар,...
ҺАРЫШ, Әлшәй р‑нындағы ауыл
ҺАРЫШ, Әлшәй р‑нындағы ауыл, Себенле а/с ҡарай. Район үҙәгенән һәм Раевка т. юл ст. К.‑Көнс табан 23 км алыҫлыҡта Дим й. буйында урынлашҡан. Халҡы: 1906 й. — 310 кеше; 1920 — 332; 1939 — 429; 1959 — 351; 1989 — 238; 2002 — 206; 2010 — 180 кеше. Башҡорттар йәшәй (2002). Клуб бар.
Ауылға 18 б. уртаһында...
ҺАРЫШ, Мәләүез р‑нындағы ауыл
ҺАРЫШ, Мәләүез р‑нындағы ауыл, Һарыш а/с үҙәге. Район үҙәгенән һәм Мәләүез т. юл ст. К.‑Көнс. табан 33 км алыҫлыҡта Ағиҙел й. буйында урынлашҡан. Халҡы: 1906 й. — 81 кеше; 1920 — 329; 1939 — 254; 1959 — 318; 1989 — 433; 2002 — 491; 2010 — 406 кеше. Башҡорттар йәшәй (2002). Урта мәктәп, фельдшер‑акушерлыҡ...
ҺАҪЫҒҮЛӘН
ҺАҪЫҒҮЛӘН (Scrophularia), һаҫығүлән һымаҡтар ғаиләһенә ҡараған үҫемлектәр заты. Яҡынса 310 төрө билдәле, Евразияның уртаса һәм субтропик бүлкәттәрендә, һирәкләп Төньяҡ һәм Үҙәк Америкала һәм Африкала таралған. Башҡортостанда 2 төрө үҫә. Күп йыллыҡ үләндәр. Һабаҡтары төҙ, 4 ҡырлы, биҙле төктәре бар,...
ҺАҪЫҒҮЛӘН ҺЫМАҠТАР
ҺАҪЫҒҮЛӘН ҺЫМАҠТАР (Scrophulariaceae), ике өлөшлөләр ғаиләһе. Яҡынса 200 заты, 3000 төрө билдәле, күбеһенсә ике ярымшарҙың да уртаса бүлкәтендә таралғандар. Үләндәр, ярым ҡыуаҡлыҡтар һәм ҡыуаҡлыҡтар. Башҡортостанда 14 затҡа ҡараған 55 төрө үҫә (күләүекгөл, ҡарһаҡ, шылтырауыҡ, юшан һ.б.). Күп, һирәгерәк...
ҺАҪЫҠ ШЫРАУ
ҺАҪЫҠ ШЫРАУ (Xanthium), астра һымаҡтар ғаиләһенә ҡараған үҫемлектәр заты. Яҡынса 25 төрө билдәле, бөтә Ер шары буйлап таралған. Башҡортостанда ороло Һ.ш. үҫә. Бер йыллыҡ үлән. Һабағы ныҡ тарбаҡлы, өҫтә биҙле төктәре бар, бейеклеге 15—80 см. Япрағы өс айырсалы, киҫек киртләсле, төбөндә йөрәккә оҡшаған....
ҺАҪЫҠКҮЛ ҠӘБЕРЛЕГЕ
ҺАҪЫҠКҮЛ ҠӘБЕРЛЕГЕ, Яңы Һаҫыҡкүл ҡәберлеге, Пьяный бор мәҙәниәте археологик ҡомартҡыһы. Б.э. 1—3 бб. ҡарай. Баҡалы р‑ны Яңы Һаҫыҡкүл а. көнсығыш ситендә Ыҡ й. (Кама й. ҡушылдығы) уң ярында һыу баҫмай торған киртләстә урынлашҡан. 1973 й. асылған, 1976—80 йй. С.М.Васюткин, В.К. Калинин тарафынан тикшерелгән....
ҺАТҠЫ ЗАВОДЫ
ҺАТҠЫ ЗАВОДЫ, Троицк‑Һ.з., 1756 й. Себер даруғаһының Әйле һәм Ҡыуаҡан улусы башҡорттарынан һатып алынған ерҙәрҙә Һатҡы й. (Әй й. ҡушылдығы) буйында барон А.С.Строганов (ҡара: Строгановтар) тарафынан суйын иретеү һәм тимер етештереү з‑ды булараҡ нигеҙ һалына. Хужалары: Строганов, 1769 й. алып Лугининдар,...
ҺАТЛЫҠ, Күгәрсен р‑нындағы ауыл
ҺАТЛЫҠ, У р ы ҫ Һ а т л ы ғ ы, Күгәрсен р‑нындағы ауыл, Юлдыбай а/с ҡарай. Район үҙәгенән К.‑Көнс. 24 км һәм Мәләүез т. юл ст. К.‑Көнс. табан 91 км алыҫлыҡта Оло Эйек й. (Һаҡмар й. ҡушылдығы) буйында урынлашҡан. Халҡы: 1900 й. — 160 кеше; 1920 — 249; 1939 — 258; 1959 — 172; 1989 — 68; 2002 — 292; 2010...
ҺАТЛЫҠОВ Хәбибназар Мөхәммәткафи улы
ҺАТЛЫҠОВ Хәбибназар Мөхәммәткафи улы, Х ә б и б н а з а р ә л ‑Ү т ә к и [12.9.1862, Өфө губ. Стәрлетамаҡ өйәҙе (БР‑ҙың Ғафури р‑ны) Үтәк а. — 21.6.1921, шунда уҡ], дин әһеле, мәғрифәтсе. Үтәк мәҙрәсәһен тамамлаған. Өфө губ. Стәрлетамаҡ өйәҙе (хәҙ. Ауырғазы р‑ны) Балыҡлыкүл а. мәҙрәсәһендә, Стәрлетамаҡ...
ҺАТЫБАЛДИНА Сәниҙә Тимерхан ҡыҙы
ҺАТЫБАЛДИНА Сәниҙә Тимерхан ҡыҙы (9.2.1942, БАССР‑ҙың Стәрлебаш р‑ны Ирекле а. — 26.8.2016, Өфө, БР‑ҙың Стәрлебаш р‑ны Иҫке Ҡалҡаш а. ерләнгән), педагог‑методист. Биол. ф. канд. (1971), проф. (1993). БАССР мәктәбенең атҡ. уҡытыусыһы (1983), БР‑ҙың мәғариф отличнигы (1997). БДУ‑ны тамамлаған (1966)....
ҺАТЫУСИН Сәғит Сәлимгәрәй улы
ҺАТЫУСИН Сәғит Сәлимгәрәй улы [1.1.1914, Ырымбур губ. ш. уҡ исемле өйәҙе Мерәҫ а. (Ырымбур өлк. Яңы Сергиевка р‑ны) — 12.10.1990, Мәскәү], дипломат. 1939 й. Халхин‑Гол й. янында совет‑япон хәрби бәрелешендә, Б.В. һуғышында ҡатнашыусы. Ырымбур пед. ин‑тын (1935), СССР Сит ил эштәре министрлығының юғары...
ҺАУА МАССАЛАРЫ
ҺАУА МАССАЛАРЫ, атмосфераның (тропосфераның) түб. ҡатламының бер төрлө үҙсәнлектәргә (т‑ра, дымлылыҡ, үтә күренеүсәнлек һ.б.) эйә булған һәм дөйөм атмосфера циркуляцияһы ағымының береһендә күсеп йөрөгән киң өлөштәре. Һ.м. майҙаны материктар һәм океандарҙың үлсәмдәре м‑н сағыштырмалы. Формалашыу районы...
ҺАУА ӨРҘӨРГӨС МАШИНАЛАР
ҺАУА ӨРҘӨРГӨС МАШИНАЛАР, вентиляция, һауа м‑н йылытыу, һауаны кондициялау системаларында, төрлө производство‑технологик процестарҙа (йылылыҡ агрегаттарының яғыу урындарына һауа ебәреү, үткәргес торбалар буйлап һауалы ҡатышмаларҙы күсереү һ.б.) һауаны йәки газдарҙы ҡыҫыу һәм күсереү ҡоролмалары. Баҫымды...
