Список материалов
ҺАУА ТЕМПЕРАТУРАҺЫ
ҺАУА ТЕМПЕРАТУРАҺЫ, һауаның йылылыҡ торошо дәрәжәһен билдәләгән дәүмәл; һауа торошо һәм климат характеристикаларының береһе. Термометр һәм термограф ярҙамында үлсәнә. Һ.т. урындың геогр. торошона, рельефҡа, һауаның дымлылығына һ.б. бәйле. Һ.т. тәүлек эсендә үҙгәрешенең боҙолоуы һауа торошоноң үҙгәреүенә...
ҺАУА ТОРОШО
ҺАУА ТОРОШО, әлеге ваҡытта йәки сикләнгән ваҡыт эсендә (тәүлек, ай, йыл) билдәле урында күҙәтелгән атмосфера күренештәре һәм процестары комплексы. Һ.т. күп йыллыҡ режимы климат тип атала. Һ.т. даими рәүештә үҙгәрә һәм уға атмосфера баҫымы, т‑ра, һауаның дымлылығы, ел көсө һәм йүнәлеше, болотлолоҡ, яуым‑төшөм,...
ҺАУА ТРАНСПОРТЫ
ҺАУА ТРАНСПОРТЫ, һауа юлдары буйлап пассажирҙар, почта һәм йөк ташыған транспорт төрө. Авиапредприятиелар (һауа суднолары паркы булған), аэропорттарҙан, ш. уҡ кадрҙар әҙерләү һәм яңынан әҙерләү, авиация техникаһын техник хеҙмәтләндереү һәм ремонтлау м‑н шөғөлләнгән учреждение, ойошма һәм пр‑тиелар селтәренән...
ҺАУАНАН КҮҘӘТЕҮ, ХӘБӘР ИТЕҮ ҺӘМ ЭЛЕМТӘ ХӘРБИ УЧИЛИЩЕҺЫ
ҺАУАНАН КҮҘӘТЕҮ, ХӘБӘР ИТЕҮ ҺӘМ ЭЛЕМТӘ ХӘРБИ УЧИЛИЩЕҺЫ, 1941 й. 17 майында Ленинградта РККА составында асыла; хәҙ. А.Ф.Можайский ис. Хәрби‑йыһан акад. ракета‑йыһан оборона саралары ф‑ты. 1941 й. авг. — 1945 й. авг. Бөрө ҡ. урынлашҡан. 1941 й. дек. — 1945 й. майында офицерҙарҙың 29 сығарылышы (1,8 меңдән...
ҺАУАНЫҢ ДЫМЛЫЛЫҒЫ
ҺАУАНЫҢ ДЫМЛЫЛЫҒЫ, һауала һыу пары миҡдары; һауа торошо һәм климаттың иң мөһим күрһәткестәренең береһе. Абс. (г/м3) һәм сағыштырма (%) дымлылыҡ, һыу парының тығыҙлығы (баҫым, гПа), туйындырыу дефициты (гПа), ысыҡ нөктәһе һ.б. хас. Гигрометр, психрометр м‑н үлсәнә. Ер өҫтөндәге Һ.д. геогр. урынға, рельефҡа,...
ҺАУЛЫҠ ҺАҠЛАУ
ҺАУЛЫҠ ҺАҠЛАУ, халыҡ һаулығын һаҡлау һәм нығытыу, кешеләрҙең ғүмерен оҙайтыу маҡсатында үткәрелгән дәүләт соц.‑иҡт., мед. һәм йәмәғәт саралары системаһы. Һ.һ. системаһының эше кадрҙар, матди‑техник база, билдәле ойоштороу структураһы, ярашлы технологиялар булыуы һәм медицина фәненең үҫеше м‑н тәьмин...
ҺӘЙЕТ, Фёдоровка р‑нындағы ауыл
ҺӘЙЕТ, Фёдоровка р‑нындағы ауыл, Разин а/с ҡарай. Район үҙәгенән К.‑Көнс. 38 км һәм Мәләүез т. юл ст. Т.‑Көнб. табан 26 км алыҫлыҡта Һуҡайлы й. буйында урынлашҡан. Халҡы: 1906 й. — 464 кеше; 1920 — 570; 1939 — 282; 1959 — 212; 1989 — 249; 2002 — 318; 2010 — 307 кеше. Башҡорттар йәшәй (2002). Төп мәктәп,...
ҺӘЙЕТҠОЛ, Б а ш а й, Әбйәлил р‑нындағы ауыл
ҺӘЙЕТҠОЛ, Б а ш а й, Әбйәлил р‑нындағы ауыл, Буранғол а/с ҡарай. Район үҙәгенән Т.‑Көнб. табан 36 км һәм Магнитогорск т. юл ст. (Силәбе өлк.) 91 км алыҫлыҡта Оло Ҡыҙыл й. буйында урынлашҡан. Халҡы: 1900 й. — 157 кеше; 1920 — 210; 1939 — 143; 1959 — 158; 1989 — 96; 2002 — 124; 2010 — 146 кеше. Башҡорттар...
ҺӘЙТӘК, Балтас р‑нындағы ауыл
ҺӘЙТӘК, Балтас р‑нындағы ауыл, Һәйтәк а/с үҙәге. Район үҙәгенән К.‑Көнб. 14 км һәм Көйәҙе т. юл ст. (Пермь крайы) К. табан 84 км алыҫлыҡта Ҡыйғаҙы й. (Тере Танып й. ҡушылдығы) буйында урынлашҡан. Халҡы: 1906 й. — 1976 кеше; 1920 — 2366; 1939 — 1774; 1959 — 1461; 1989 — 976; 2002 — 863; 2010 — 746 кеше....
ҺӘЙТӘК, Учалы р‑нындағы ауыл
ҺӘЙТӘК, Учалы р‑нындағы ауыл, Учалы а/с ҡарай. Район үҙәгенән Т.‑Көнс. 17 км һәм Учалы т. юл ст. Көнс. табан 10 км алыҫлыҡта Ямйылға й. (Уй й. басс.) буйында урынлашҡан. Халҡы: 1900 й. — 221 кеше; 1920 — 289; 1939 — 221; 1959 — 353; 1989 — 329; 2002 — 338; 2010 — 351 кеше. Башҡорттар йәшәй (2002). Башланғыс...
ҺӘЛӘКӘТТӘР МЕДИЦИНАҺЫ ХЕҘМӘТЕ
ҺӘЛӘКӘТТӘР МЕДИЦИНАҺЫ ХЕҘМӘТЕ, Бөтә Рәсәй һәләкәттәр м е д и ц и н а һ ы х е ҙ м ә т е, ғәҙәттән тыш хәлдәрҙе иҫкәртеү һәм эҙемтәләрен бөтөрөү б‑са берҙәм дәүләт системаһының өлөшө; стихиялы бәлә‑ҡазалар, авариялар, һәләкәттәр, эпидемиялар, локаль ҡораллы конфликттар, террорсылыҡ акты һ.б. ваҡытында...
ҺӘЛӘҮЕК, йылға
ҺӘЛӘҮЕК, йылға, Ағиҙел й. уң ҡушылдығы. Ишембай р‑ны Әсеялан а. төньяҡ‑көнсығышҡа табан 5 км алыҫлыҡта башлана. Шул уҡ район буйлап көнсығыштан көнбайышҡа ҡарай аға, Ураҙбай а. эргәһендә төньяҡ‑көнбайышҡа борола. Ағиҙел й. (тамағынан 732 км алыҫлыҡта) ҡоя. Оҙонлоғо 85 км, басс. майҙаны 730 км2. Туйыныуы...
ҺӘМӘН, Баймаҡ р‑нындағы ауыл
ҺӘМӘН, Баймаҡ р‑нындағы ауыл, Билал а/с ҡарай. Район үҙәгенән Т.‑Көнб. 68 км һәм Сибай т. юл ст. Т.‑Көнб. табан 107 км алыҫлыҡта Һаҡмар й. буйында урынлашҡан. Халҡы: 1900 й. — 377 кеше; 1920 — 520; 1939 — 312; 1959 — 295; 1989 — 234; 2002 — 290; 2010 — 329 кеше. Башҡорттар йәшәй (2002). Мәсет бар.
Ауылға...
ҺӘРГӘЙ, Мәләүез р‑нындағы ауыл
ҺӘРГӘЙ, Мәләүез р‑нындағы ауыл, Нөгөш а/с ҡарай. Район үҙәгенән һәм Мәләүез т. юл ст. Т.‑Көнс. табан 46 км алыҫлыҡта Нөгөш һыуһаҡлағысы буйында, Башҡортостан милли паркы терр‑яһында урынлашҡан. Халҡы: 1906 й. — 582 кеше; 1920 — 510; 1939 — 317; 1959 — 230; 1989 — 287; 2002 — 198; 2010 — 191 кеше. Башҡорттар...
ҺӘҮӘЛӘЙ, Ҡырмыҫҡалы р‑нындағы ауыл
ҺӘҮӘЛӘЙ, Ҡырмыҫҡалы р‑нындағы ауыл, Һәүәләй а/с үҙәге. Район үҙәгенән Т.‑Көнс. 19 км һәм Ибраһим т. юл ст. Көнс. табан 3 км алыҫлыҡта Ҡыҙылғы й. (Ағиҙел й. басс.) буйында урынлашҡан. Халҡы: 1906 й. — 407 кеше; 1920 — 512; 1939 — 618; 1959 — 521; 1989 — 923; 2002 — 1047; 2010 — 1013 кеше. Башҡорттар,...
ҺӘҮӘЛӘЙ, Тәтешле р‑нындағы ауыл
ҺӘҮӘЛӘЙ, Тәтешле р‑нындағы ауыл, Аҡбулат а/с ҡарай. Район үҙәгенән К.‑Көнб. 52 км һәм Көйәҙе т. юл ст. (Пермь крайы) К. табан 62 км алыҫлыҡта Варзы й. (Тере Танып й. ҡушылдығы) буйында урынлашҡан. Халҡы: 1906 й. — 420 кеше; 1920 — 496; 1939 — 425; 1959 — 391; 1989 — 165; 2002 — 142; 2010 — 100 кеше....
ҺӘҮӘНӘК МЕТАМОРФИК КОМПЛЕКСЫ
ҺӘҮӘНӘК МЕТАМОРФИК КОМПЛЕКСЫ, урындағы стратиграфик бүлексә. Д.Г.Ожиганов тарафынан айырып күрһәтелә, аҫҡы (үткәл, ҡурташ, тупарғас, мазарин һәм уҡшыҡ‑әрүәк свиталары) һәм өҫкө (аҡбейек һәм бәләкәй) серияларға бүленә (1941). А.А.Алексеев, А.А.Захаров, О.А.Захаров, В.И.Козлов, В.М. һәм Д.Д. Криницкийҙар,...
ҺӘҮӘҪКӘР ЙҮГЕРЕҮСЕЛӘР КЛУБТАРЫ
ҺӘҮӘҪКӘР ЙҮГЕРЕҮСЕЛӘР КЛУБТАРЫ, йәмәғәт ойошмалары. Эшмәкәрлегенең төп йүнәлештәре: сәләмәт йәшәү рәүешен, һауыҡтырыусы йүгереүҙе пропагандалау, ярыштар һәм киң спорт саралары үткәреү, халыҡты рухи һәм патриотик яҡтан тәрбиәләү. Башҡортостанда тәүге Һ.й.к. — “Эверест” 1983 й. Октябрьский ҡ. асыла (етәксеһе...
ҺӘҮӘҪКӘР КИНО
ҺӘҮӘҪКӘР КИНО, үҙешмәкәр сәнғәттөрө. Башҡортостанда 20 б. 50‑се йй. барлыҡҡа килә. Тәүге үҙешмәкәр киностудия 1957 й. Гагарин Ю.А. исемендәге мәҙәниәт, фән һәм техника йорто эргәһендә булдырыла. Бында “Нефтле яҡ” (“Нефтяной край”; 1957—58) киножурналының алты сығарылышы, йәмғиәт тәртибен боҙоусыларға...
ҺӘҮБӘН, эпос геройы
ҺӘҮБӘН, “Аҡбуҙат” эпосының төп геройы. Үҙенең ҡарт олатаһы Урал батырҙың данлы эштәрен дауам итеүсе, кеше бәхете, соц. дөрөҫлөк өсөн көрәшеүсе булып сығыш яһай. Атаһы Сура батырҙан ҡалған һыҙма м‑н Һ. алтын өйрәк атып ала, ул һыу аҫты батшаһы Шүлгәндең ҡыҙы Нәркәс булып сыға. Батыр, уның кәңәштәрен...
