Список материалов
ЛЮМИНЕСЦЕНЦИЯ
ЛЮМИНЕСЦЕНЦИЯ (лат. lumen — яҡтылыҡ һәм —escent — көсһөҙ тәьҫирҙе аңлатҡан суффикс), ҡуҙғытыу энергияһы матдә м‑н йотолғандан һуң барлыҡҡа килгән һәм сикләнгән ваҡытта ғына барған, тигеҙләнештән өҫтөнөрәк фотондар нурланышы. Ҡуҙғытыу төрө б‑са фото‑ (ҡуҙғытыу энергияһының сығанағы — яҡтылыҡ), радио‑...
МАЗУТ
МАЗУТ (төрк.), нефть йәки уның икенсел эшкәртеүҙән алынған про‑ дукттарынан бензинлы, кәрәсинле һәм дизелле фракцияларҙы ҡыуғандан һуң барлыҡҡа килгән ҡалдыҡ. Химик составы һәм үҙенсәлектәренә ҡарап (ҡара: табл.) шыйыҡ ҡаҙанлыҡ яғыулығы итеп ҡулланыла ала. М. вакуумда ҡыуып, вакуум газойле (каталитик...
МАЙҘАР
МАЙҘАР, СН2ОСОR—СНОСОR—СН2ОСОR, башлыса глицериндың тулы эфирҙары һәм бер нигеҙле май кислоталары (триглицеридтар) ҡатнашмаларынан торған тәбиғи органик матдәләр. Уларҙа ш. уҡ витаминдар (А, D, Е), фосфатидтар, аҡһымдар, минераль тоҙҙар, буяғыс матдәләр, һыу (2—10%) бар. М. 1500‑ҙән ашыу төрө билдәле....
МАЙҘАРҘЫ РЕГЕНЕРАЦИЯЛАУ
МАЙҘАРҘЫ РЕГЕНЕРАЦИЯЛАУ, ҡабаттан файҙаланыу маҡсатында ҡулланыштан үткән майҙарҙың эксплуатациялау үҙенсәлектәрен тергеҙеү. М.р. тондороу (һыуҙан һәм ҡаты иҙмәләрҙән арындырыу өсөн), сорбциялап эшкәртеү (майҙы төрлө ҡушылмаларҙы һурған сорбенттар ҡатламы аша үткәреү), фильтрлау (майҙарҙы механик ҡушылмалар...
МАРГАНЕЦ
МАРГАНЕЦ (Manganum), Mn, Д.И.Менделеев периодик системаһының VII төркөм химик элементы. Тотороҡло изотобы бар. Ирекле хәлдә осрамай, марганец мәғдәндәре составына инә. М. ер ҡабығындағы торошо масса б‑са 0,1% тәшкил итә, океан һыуҙарында — 2,1—7,0%. Көмөштәй аҡ, тығыҙлығы 7440 кг/м3, tиреү 1245°С, tҡайнау...
МАССАЛИМОВ Исмаил Александрович
МАССАЛИМОВ Исмаил Александрович (20.5.1952, Үзбәк ССР‑ы Я.М. Свердлов ис. к‑з а.), инженер- физик. Техник ф. д‑ры (2009). Ташкент политехник ин‑тын тамамлағандан һуң (1974) 1979 й. тиклем Үзбәк ССР‑ы ФА‑ның Электроника ин‑тында эшләй (Ташкент), 1983 й. алып МДУ‑ла, 1987 й. — Химия ин‑тының өлкән ғилми...
МЕРКАПТАНДАР
МЕРКАПТАНДАР, т и о л д а р, т и о с п и р т т а р, спирттарҙың дөйөм формулалары RSH (R — углеводородлы радикал) булған көкөртлө аналогтары. Тәбиғәттә аҡһымдар серегәндә барлыҡҡа килгән продукттарҙа осрай. Үҫемлек (яңы туралған һуғанда пропил‑М.) һәм йәнлек (һаҫыҡ бурһыҡтың бүлендектәрендә бутил‑М.)...
МЕТАЛЛ КОМПЛЕКСЛЫ КАТАЛИЗ
МЕТАЛЛ КОМПЛЕКСЛЫ КАТАЛИЗ, металдарҙың комплекслы берләшмәләре м‑н катализ (башлыса, күсемле). Металл комплекстар м‑н субстрат молекулалар комплексын барлыҡҡа килтерә, координация өлкәһендә улар йоғонто яһаған өлөшсәләр м‑н яҡын була. Үҙәк атом катализаторы булған субстрат молекулаларҙың комплексы барлыҡҡа...
МЕТАЛЛУРГИЯ
МЕТАЛЛУРГИЯ (гр. metallurgeјō — мәғдән сығарам, металл эшкәртәм), 1) тәбиғи сеймалдан һәм икенсе металл ингән продукттарҙан (ш. иҫ. металл материалдар, иретмәләр, изделиелар етештереү ҡалдыҡтарынан) металл етештереүҙе, иретмәләр алыуҙы, металдарҙы юғары һәм түбән т‑раларҙа эшкәртеүҙе (ҡара: Металдарҙы...
МЕТАН
МЕТАН, һ а ҙ г а з ы, р у д н и к г а з ы, CH4, туйынған углеводородтарҙың гомологик рәтенең 1‑се вәкиле, углеводород газдарҙың төп компоненты. Вулкан газдарында осрай, Сатурн һәм Юпитер атмосфералары метандан тора. Органик матдәләр серегәндә, нефть һәм нефть продукттарын термик эшкәрткәндә, таш күмерҙе...
МЕТИЛ СПИРТЫ
МЕТИЛ СПИРТЫ, метанол, а ғ а с с п и р т ы, СН3ОН, төҫһөҙ, еҫе м‑н этил спиртына оҡшаған шыйыҡса, tҡайнау 64,5°С, тығыҙлығы 792,4 кг/м3. 6,72—36,5% миҡдарҙа һауа м‑н шартлаусан ҡатнашма барлыҡҡа килтерә; tтоҡаныу 15,6°С. Һыу һәм органик эреткестәр м‑н һәйбәт ҡатнаша. Һелтеле металдар м‑н — метилаттар,...
МЕТИЛЭТИЛКЕТОН
МЕТИЛЭТИЛКЕТОН, 2‑бутанон, СН3СОС2Н5, ацетон еҫле төҫһөҙеңел осоусан шыйыҡса; tиреү ‑86,3°С, tҡайнау 79,6°С; һыу м‑н азеотроп ҡатнашма барлыҡҡа килтерә, органик эретеүселәр м‑н ҡатнаша, тоҡаныу концентрацияһы 1,97—10,2%. Күҙ, танау, тамаҡтың лайлалы тиресәләрен әсеттерә, ПДК 200 мг/м3. М. өсөн алифатик...
МИКРОЭЛЕМЕНТТАР
МИКРОЭЛЕМЕНТТАР, организмдарҙа аҙ миҡдарҙа (массаһы б‑са 0,001% һәм кәмерәк) булған химик элементтар. Кәрәкле (баҡыр, бром, иод, кобальт, марганец, тимер, фтор, цинк) һәм кәрәк булған (алюмин, молибден, никель, селен, стронций) М.; металл һәм металл булмағандарға бүленә. Улар үҫемлектәргә — тупраҡ (актив...
МИНЕРАЛЬ МАЙҘАР
МИНЕРАЛЬ МАЙҘАР, н е ф т ь м а й ҙ а р ы, юғары (300—600°С) т‑рала ҡайнаған нефть фракцияларын эшкәртеү продукттары. Етештереү ысулдары б‑са дистиллятлы (мазуттарҙы вакуумда ҡыуып алалар), ҡалдыҡлы (гудрондарҙы асфальтһыҙлаштырыу ҡалдыҡтары) һәм компаундланған (йәбешкәклеге һ.б. күрһәткестәренә ярашлы...
МОНОМЕРҘАР
МОНОМЕРҘАР (моно... һәм гр. meјros — өлөш), үҙ‑ара йәки башҡа берләшмәләрҙең молекулалары м‑н реакцияға инеп полимерҙар барлыҡҡа килтергән түбән молекуляр берләшмәләр. Полимер барлыҡҡа килтереү барышына бәйле полимерла‑ шыу һәм поликонденсация өсөн М. айыралар. Шулай уҡ сомономерҙарҙы (сополимеризация...
МОСТАФИН Әхәт Ғәзизйән улы
МОСТАФИН Әхәт Ғәзизйән улы (21.1.1957, БАССР‑ҙың Баймаҡ р‑ны Ҡолсора а.), химик. БР ФА акад. (2009), химия ф. д‑ры (1999), проф. (2003). БР‑ҙың атҡ. фән эшмәкәре (2007). БДУ‑ны тамамлағандан һуң (1979) Баймаҡ р‑ны Ҡолсора урта мәктәбе уҡытыусыһы, 1980 й. алып Органик химия ин‑тында эшләй (1991 й. —...
МОЧЕВИНА
МОЧЕВИНА, б ә ү е л с ә, карбамид, күмер к‑таһының диамиды (NH2)2CO, төҫһөҙ кристалл, һыуҙа, спиртта, шыйыҡ аммиакта, көкөртлө ангидридта эрей, хлороформда эремәй; тығыҙлығы 1330 кг/м3, tиреү 132,7°C. Төрлө матдәләр, водород перекисы, ғәҙәти туйындырылған углеводородтар м‑н берләшмәләр барлыҡҡа килтерә....
НАФТАЛИН
НАФТАЛИН (гр. naphtha — нефть), ароматик углеводород. Таш күмер ыҫмалаһы (8—10%) һәм нефть (6— 7%) составына инә. Төҫһөҙ, үҙенсәлекле еҫле, пластинка рәүешендәге кристалдар, тығыҙлығы 1151,7 кг/м3, tиреү 80,3°С, tҡайнау 218°С, тоҡаныу концентрацияһы 1,7—8,2%, осоусан (50°С т‑рала сублимациялана), һыуҙа...
НАФТЕН УГЛЕВОДОРОДТАРЫ
НАФТЕН УГЛЕВОДОРОДТАРЫ, н а ф т е н д а р, нефть составындағы циклопентан һәм циклогексан рәтенән туйындырылған алициклик берләшмәләр, ш. уҡ ҡатмарлыраҡ би‑ һәм полициклик углеводородтар. Моноциклик Н.у. — циклоалкандар. Полициклик Н.у. — аралаш тармаҡланған (адамантан, стероидтар, терпендар), изолирланған...
НЕФТЕХИМ ТӘЖРИБӘ ЗАВОДЫ
НЕФТЕХИМ ТӘЖРИБӘ ЗАВОДЫ, ЯАЙ. Нефть, тәбиғи газ табыу, ташыу һәм эшкәртеү ваҡытында ҡулланылған химик продукттарҙы эшкәртә, производствоға индерә, күп күләмләп етештерә һәм улар м‑н һатыу итә; ҡоролмаларҙы проектлай, монтажлай һ.б. Өфөлә урынлашҡан. Составына проект‑конструкторлыҡ бүлеге, тәж.‑эксперименталь,...
