Список материалов
ҒӘЛИӘХМӘТОВ Рәил Ниғәмәтйән улы
ҒӘЛИӘХМӘТОВ Рәил Ниғәмәтйән улы (28.11.1956, БАССР‑ҙың Ҡыйғы р‑ны Арыҫлан а.), химик. Техник ф. д‑ры (2005). БДУ‑ны тамамлағандан һуң (1979) 1980 й. тиклем, 1985—89 йй. һәм 2005—11 йй. Гербицидтар һәм үҫемлектәрҙең үҫеүен көйләгестәр ғилми-тикшеренеү технология ин‑тында эшләй: 1985 й. алып сектор нач.,...
ҒӘЛИЕВ Рауил Ғәлимйән улы
ҒӘЛИЕВ Рауил Ғәлимйән улы (13.6.1947, Чимкент ҡ. — 16.9.1999, Өфө ҡ.), химик-технолог. Химия фәндәре докторы (1999). Ҡаҙаҡ химия-технология институтын тамамлағандан һуң (Чимкент ҡ., 1970) 1973 й. тиклем “Альметьевнефть” НГДУ‑һында, 1974 й. алып “Чимкентоблгаз” тресында, 1985 й. — Нефтехимия эшкәртеү...
ҒӘЛИМОВ Жәмил Фәйзулла улы
ҒӘЛИМОВ Жәмил Фәйзулла улы [5.12.1929, БАССР‑ҙың Бәләбәй кантоны Ыҫлаҡ а. (БР‑ҙың Әлшәй районы) — 22.4.2021, Өфө ҡ.], технолог. Техник фәндәр докторы (1988), профессор (1990). БР‑ҙың атҡаҙанған фән эшмәкәре (1992), СССР‑ҙың нефть эшкәртеү һәм нефтехимия сәнәғәте отличнигы (1968), СССР‑ҙың химия сәнәғәте...
ҒӘЛИН Фәнүр Зөфәр улы
ҒӘЛИН Фәнүр Зөфәр улы (1.11.1947, БАССР‑ҙың Нуриман районы Ҡыҙылъяр а. — 27.11.2017, Өфө ҡ.), химик-органик. БР ФА‑ның мөхбир ағзаһы (2012), химия фәндәре докторы (1993), профессор (1999). БР‑ҙың атҡаҙанған фән эшмәкәре (1999). БДУ‑ны тамамлаған (1970). 1972 й. алып Органик химия институтында эшләй:...
ҒИЛӘЖЕТДИНОВ Леонид Петрович
ҒИЛӘЖЕТДИНОВ Леонид Петрович (1.1.1933, БАССР‑ҙың Ҡалтасы р‑ны Тымбаҡты а. — 12.7.1994, Мәскәү), химик‑технолог. Техник ф. д‑ры (1972), проф. (1980). Мәскәү химия-технология ин‑тын тамамлағандан һуң (1955) Мәскәүҙә эшләй: Шиналар етештереү сәнәғәте ҒТИ‑ның өлкән ғилми хеҙм‑ре, лаб. нач., сектор мөдире;...
ҒИЛМЕТДИНОВ Әмир Тимерйән улы
ҒИЛМЕТДИНОВ Әмир Тимерйән улы (3.8.1955, БАССР‑ҙың Кушнаренко р‑ны Иҫке Мортаза а.), инженер‑технолог. Техник ф. д‑ры (1998). ӨНИ‑не тамамлағандан һуң (1977) шунда уҡ эшләй (2005 й. тиклем Стәрлетамаҡ филиалында). Фәнни хеҙмәттәре оксигенаттарҙы тикшереүгә һәм уларҙы файҙаланып альтернатив мотор яғыулыҡтары...
ҒИЛМИ-ТЕХНИК ЙӘМҒИӘТТӘР
ҒИЛМИ‑ТЕХНИК ЙӘМҒИӘТТӘР, инженер‑техник хеҙм‑рҙәрҙең, производство новаторҙарының һәм ғалимдарҙың производствоны камиллаштырыуға һәм фәнни‑техник прогресты тормошҡа ашырыуға булышлыҡ итеүсе ирекле ойошмалары. Рәсәйҙә Ғ.‑т.й. 19 б. 2‑се ярт. барлыҡҡа килә. 1921 й. РСФСР Хөкүмәте тарафынан ғилми йәмғиәттәргә...
ҒИМАЛОВА Фәниә Булат ҡыҙы
ҒИМАЛОВА Фәниә Булат ҡыҙы (15.10.1949, БАССР‑ҙың Мәсетле р‑ны Әжекәй а.), физик. РФ‑тың почётлы дөйөм белем биреү хеҙм‑ре (2008). БР‑ҙың мәғариф алдынғыһы (2005). БДУ‑ны тамамлағандан һуң (1971) Өфөлә эшләй: 81‑се урта мәктәптә, 1974 й. алып Химия ин‑тында, 1985 й. — Геология ин‑тында, 1993— 2011 йй....
ҒИМАЛОВА Фәнүзә Арыҫлан ҡыҙы
ҒИМАЛОВА Фәнүзә Арыҫлан ҡыҙы (3.10.1957, БАССР‑ҙың Ейәнсура р‑ны Бикбирҙе а.), химик‑органик. Химия ф. д‑ры (2007), проф. (2010). БДУ‑ны тамамлағандан һуң (1979) Органик химия ин‑тында эшләй: 1993 й. алып — өлкән, 2008 й. башлап төп ғилми хеҙм‑р. Фәнни эшмәкәрлеге 11‑дезоксипростагландиндарҙы, простагландиндарҙың...
ДАРЫЛАР
ДАРЫЛАР, ырғытыла торған шартлаусан матдәләр, шартлауға йәки детонацияға күсмәйенсә параллель ҡатламдар булып тышҡы баҫымдың киң интервалында (0,1—1000 МПа), газ хәлендәге күп миҡдарҙағы продукттар барлыҡҡа килтереп, тотороҡло яна алған органик һәм (йәки) органик булмаған берләшмәләрҙең ҡаты хәлдәге...
ДЕНИСОВ Евгений Тимофеевич
ДЕНИСОВ Евгений Тимофеевич (19.6.1930, Калуга ҡ. — 13.10.2017, Черноголовка ҡ.), физик-химик. Химия фәндәре докторы (1966), профессор (1970). РФ‑тың атҡаҙанған фән эшмәкәре (2001). Фәнни эшмәкәрлеге радикал‑сылбырлы реакцияларҙың кинетикаһын һәм механизмдарын тикшереүгә, атомдарҙың, молекулаларҙың һәм...
ДЕСИКАНТТАР
ДЕСИКАНТТАР (лат. desicco — ҡоротам), пестицидтар төркөмөнән химик препараттар, а.х. үҫемлектәренең өлгөрөүен тиҙләтеү һәм уңышты урып‑йыйыуҙы еңеләйтеү маҡсатында үҫемлектәрҙе бер аҙ киптереү өсөн ҡулланыла. Химик яҡтан органик (фосфоний к‑талары нигеҙендә алынған глифосат һәм глюфосинат, бипиридилий...
ДЕФОЛИАНТТАР
ДЕФОЛИАНТТАР (де... һәм лат. folium — япраҡ), пестицидтар төркөмөнән химик препараттар, урыпйыйыу алдынан культуралы үҫемлектәрҙең япраҡтарын ҡойҙороу өсөн файҙаланыла. Үҫемлектәргә тәьҫир итеү механизмы б‑са йомшаҡ (трибутилтритиофосфат нигеҙендә алынған бутифос, 2‑меркаптобензотиазол нигеҙендә — бутилкаптакс,...
ДЖЕМИЛЕВ РЕАКЦИЯҺЫ
ДЖЕМИЛЕВ РЕАКЦИЯҺЫ, этилмагнийбромид йәки диэтилмагний ярҙамында каталитик күләмдә цирконий тоҙҙары ҡатнашлығында α‑олефиндарҙы этилмагнийлау. Д.р. туйындырылмаған берләшмәләрҙән, бер үк ваҡытта этил төркөмөнөң α‑олефиндарын β‑торошона индереп, юғары Гриньяр реактивтарын алырға мөмкинлек бирә. Органик...
ДИЕН УГЛЕВОДОРОДТАРЫ
ДИЕН УГЛЕВОДОРОДТАРЫ, диендар, ике икеләтә бәйләнешле туйындырылмаған углеводородтар. Молекулаларында икеләтә бәйләнештәрҙең үҙ‑ара урынлашыуы б‑са изоляцияланған (1,4‑пентадиен), кумуляцияланған (углеродтың бер атомына тоташып торалар; аллендар) һәм үҙ-ара тәьҫир итешеүсе (аралашып киләләр; 1,3‑бутадиен,...
ДИЗЕЛЬ ЯҒЫУЛЫҒЫ
ДИЗЕЛЬ ЯҒЫУЛЫҒЫ, ҡыҫыуҙан ялҡынланыусы эске яныулы двигателдәрҙә ҡулланылған шыйыҡ нефть дистилляты. Тоҡаныу т‑раһы 30—90°С, ҡатыу т‑раһы −55°С алып 10°С тиклем, ҡайнау т‑раһы сиктәре 180—420°С, тығыҙлығы 830—930 кг/м3, парға әйләнә, еңел тоҡана (фракциялары составы м‑н билдәләнә), коррозия активлығы...
ДИОКСИНДАР
ДИОКСИНДАР, молекулаларының нигеҙен “дибензо‑n‑диоксин системаһы” тәшкил иткән, галогенланған кислородлы гетероциклик берләшмәләр. 75 изомеры билдәле. Органик эреткестәрҙә һәм майҙарҙа — яҡшы, һыуҙа насар эрегән еҫһеҙ кристалл матдәләр; юғары т‑ра (1200°С һәм юғарыраҡ т‑раларҙа тарҡала), окисландырыусылар...
ДИСПЕРСЛЫ СИСТЕМАЛАР
ДИСПЕРСЛЫ СИСТЕМАЛАР, тотош (дисперслы) мөхит эсендә таралған ваҡ итеп онталған өлөшсәләр йәки күҙәүҙәр (бер йәки бер нисә дисперслы фаза) йыйылмаһынан торған гетероген системалар. Өлөшсәләрҙең үлсәменә (дисперслығына) ҡарап — юғары (1 нм алып 0,1 мкм тиклем), түбән (1 мкм һәм унан ҙурыраҡ) һәм уртаса...
ДИФЕНИЛОЛПРОПАН
ДИФЕНИЛОЛПРОПАН, 4,4‑диоксифенилдиметилметан, бисфенол А, диан, (C6H4OH)2С(СН3)2. Төҫһөҙ кристалл матдә; tиреү 156—157°С, tҡайнау 250—252°С (1,7 кПа түбән баҫым аҫтында). Ацетонда, бензолда, спиртта, хлороформда, бер аҙ углеводородтарҙа һәм һыуҙа эрей. Тирене, тын юлдары һәм күҙҙең лайлалы тиресәһен...
ДИХЛОРЭТАН
ДИХЛОРЭТАН, 1,2‑дихлорэтан, этилендихлорид, ClCH2—CH2, туйындырылған галоген‑углеводород. Тығыҙлығы 1253 кг/м3, tиреү−35,3°С, tҡайнау 83,4°С булған төҫһөҙ шыйыҡса. Органик эреткестәрҙә — яҡшы, һыуҙа насар (0,87%) эрей; наркотик тәьҫиргә эйә, һауала ПДК‑һы 1 мг/м3 тәшкил итә. Хлор м‑н трихлорэтан, аммиак...
