Список материалов
ВАҠЫТЛЫ МАТБУҒАТ
ВАҠЫТЛЫ МАТБУҒАТ, билдәле бер ваҡыт эсендә, бер баш аҫтында сыҡҡан йәки сығарылған баҫмалар (гәзиттәр, журналдар, бюллетендәр, йыйынтыҡтар һ.б.); иң мөһим киң мәғлүмәт сараларының береһе. В.м. мәғлүмәт бирә, йәмәғәтселек фекерен тыуҙыра, идара итеү системаһында халыҡ м‑н бәйләнеш булдырырға ярҙам итә,...
ВАҠЫТЛЫ СЕБЕР ХӨКҮМӘТЕ
ВАҠЫТЛЫ СЕБЕР ХӨКҮМӘТЕ, 1918 й. 28 ғин. Томск ҡ. Себер өлкә думаһы кәңәшмәһендә ойошторола. Марттан Харбин ҡ. (Ҡытай) урынлаша. Май аҙағында Томскиҙа хөкүмәттең бер нисә ағзаһы В.С.х. Көнбайыш Себер комиссариатына берләшә, ул июндә Омск ҡ. В.С.х. Министрҙар советын ойоштора, власты уға тапшыра һәм үҙ-үҙен...
ВАҠЫТЛЫСА БУРЫСЛЫ КРӘҪТИӘНДӘР
ВАҠЫТЛЫСА БУРЫСЛЫ КРӘҪТИӘНДӘР, 1861 й. 19 февр. Положениелар б‑са крепостной бойондороҡлолоҡтан азат ителгән, ләкин түләп алыуға күсерелмәгән крәҫтиәндәр категорияһы (ҡара: Крәҫтиән реформаһы). Крәҫтиәндәрҙең ваҡытлыса бурыслы булыу хәленең тамамланыу ваҡыты юридик яҡтан билдәләнмәгән була, ләкин уларға...
ВАҠЫФ
ВАҠЫФ, в а ҡ ф (ғәр. туҡталыш), ислам таралған илдәрҙә дин һәм хәйриә өсөн тәғәйенләнгән милек (күсемле һәм күсемһеҙ). Тик табыш килтергән һәм тотонолмай торған милек кенә (ризыҡ, кейем, аҡса тапшырыу тыйыла) В. ителә алған. В. һалым һалынмаған, уға ҡарата һатыу-һатып алыу, бүләк итеү, залогҡа биреү...
ВАЛЕНТИН
ВАЛЕНТИН (донъяуи исеме Мищук Тимофей Адамович; 14.10.1940, Брест ҡ.), дин әһеле, Өфө һәм Стәрлетамаҡ епискобы (1976—79). Дини тәғлимәт канд. (1970). Митрополит (2004), архиепископ (1988), архимандрит (1976). Монахлыҡ ҡабул иткән (1969). Мәскәү дини акад. тамамлаған (1970). 1972 й. алып Мәскәү дини...
ВАЛЕНТИНОВКА, Архангел р-нындағы ауыл
ВАЛЕНТИНОВКА, Архангел р‑нындағы ауыл, Инйәр а/с үҙәге. Район үҙәгенән Т.‑Көнс. 20 км һәм Приуралье т. юл ст. Т.‑Көнс. табан 24 км алыҫлыҡта Мышатҡан й. (Эҫем й. ҡушылдығы) буйында урынлашҡан. Халҡы: 1906 й. — 369 кеше; 1920 — 395; 1939 — 425; 1959 — 494; 1989 — 831; 2002 — 718; 2010 — 592 кеше. Урыҫтар...
ВАЛЕОЛОГИЯ
ВАЛЕОЛОГИЯ (лат. valeo — сәләмәт булыу һәм ...логия), кеше һаулығы һәм сәләмәт йәшәү рәүешен формалаштырған факторҙар т‑дағы фән. Йәш б‑са, мед., пед., һөнәри, соц., экологик һ.б. төрҙәргә бүленә. Мөхиттең үҙгәреүсән шарттарына ҡарата организмдың сыҙамлылығын арттырыу өсөн уның резервтарын өйрәнә. Биология,...
ВАЛИВАЧ Меркурий Матвеевич
ВАЛИВАЧ Меркурий Матвеевич (25.12.1914, Томск губ. Васильчуки а. — 11.10.1995, Стәрлетамаҡ ҡ.), тарихсы. Тарих ф. д‑ры (1986), проф. (1987). РСФСР‑ҙың халыҡ мәғарифы отличнигы (1980). Б.В. һуғышында ҡатнашыусы. Томск пед. ин‑тын тамамлаған (1939). 1946 й. алып Томск мед. ин‑тында уҡыта, 1963 й. — Томск...
ВАЛОВАЯ
ВАЛОВАЯ, ҡара ҡарағат сорты. 1987 й. М.Ғ.Әбдиева (БНИИЗиС) һәм В.М.Литвинова (Бөтә Рәсәй баҡсасылыҡ һәм питомниксылыҡ селекция‑технология ин‑ты, Мәскәү) тарафынан Крупная, Бредторп һәм Хлудовская сорттарын һеркәләндереү юлы м‑н сығарыла. Уртаса бейеклектәге тармаҡлы ҡыуаҡ. Үренделәре асыҡ йәшел,...
ВАЛУЙ
ВАЛУЙ, ү г е ҙ б ә ш м ә к (Russula foetens), базидиомицеттар класының һарыҡ бәшмәге һымаҡтар ғаиләһенә ҡарай. Евразияла, Төньяҡ Америкала таралған. Эшләпәһенең диам. 8—15 см, киң йәйелгән, үҙәгендә батынҡы, һары-көрән төҫтә, лайлалы, йәбешкәк; аҫҡы яғында шыйыҡса тамсылары бүлеп сығарыусы һарғылт...
ВАЛЬКОВ Алексей Алексеевич
ВАЛЬКОВ Алексей Алексеевич (11.9.1954, Өфө ҡ.), философ. Философия фәндәре докторы (2001), профессор (2005). БДУ‑ны тамамлағандан һуң (1982) 2019 й. тиклем шунда уҡ эшләй. Фәнни тикшеренеүҙәре милләт идеяһын социаль‑философик аңлау проблемаларына арналған.
Х е ҙ м.: Идея нации в свете русской социально‑философской...
ВАЛЯВИН Геннадий Георгиевич
ВАЛЯВИН Геннадий Георгиевич (25.12.1938, БАССР‑ҙың Йылайыр р‑ны Йылайыр а. — 16.10.2017, Өфө), инженер-технолог. Техник ф. д‑ры (1987). БР‑ҙың атҡ. нефтсеһе (1996), СССР‑ҙың уйлап табыусыһы (1979). ӨНИ‑не тамамлағандан һуң (1966) Нефтехимия эшкәртеү проблемалары ин‑тында: 1976 й. алып лаб. мөдире, 1978—87 йй....
ВАНЕСЯН Ашот Саркисович
ВАНЕСЯН Ашот Саркисович (30.6. 1946, Өфө), инфекционист. Мед. ф. д‑ры (1990), проф. (1990). Т.И.Степанованың улы. БДМИ‑ны тамамлаған (1969), 1974 й. алып шунда уҡ эшләй, 1996 й. — Респ. онкология диспансерында, 1999 й. — БДУ‑ла (2005 й. башлап клиник психология каф. мөдире). Фәнни тикшеренеүҙәре стресҡа...
ВАНЧУХИНА Любовь Ильинична
ВАНЧУХИНА Любовь Ильинична (1.9.1952, Өфө), иҡтисадсы. Иҡт. ф. д‑ры (2000), проф. (2013). БР‑ҙың атҡ. иҡтисадсыһы (2008), РФ-тың почётлы юғары проф. белем биреү хеҙм-ре (1998). ӨНИ‑не тамамлағандан һуң (1974) шунда уҡ эшләй: 1978 й. алып бүлек нач., 1980 й. — баш бухгалтер, бер үк ваҡытта 1998 й. башлап...
ВАНЫШ-АЛПАУЫТ, Борай р-нындағы ауыл
ВАНЫШ-АЛПАУЫТ, Борай р‑нындағы ауыл, Ваныш а/с үҙәге. Район үҙәгенән Т. 12 км һәм Яңауыл т. юл ст. К.-Көнс. табан 80 км алыҫлыҡта Урыҫ мейесе й. (Тере Танып й. ҡушылдығы) буйында урынлашҡан. Халҡы: 1906 й. — 1134 кеше; 1920 — 1321; 1939 — 1104; 1959 — 952; 1989 — 557; 2002 — 483; 2010 — 446 кеше. Башҡорттар...
ВАРВАРА Скворчихинская
ВАРВАРА С к в о р ч и х и н с к а я, я ң ғ ы ҙ В. [ысын исеме Архангельская Варвара Васильевна; 20.11.1890, Өфө губ. Өфө өйәҙе Карауловка а. (Силәбе өлк. Ҡытау-Ивановка р‑ны) — 27.2.1966, БАССР‑ҙың Ишембай р‑ны Скворчиха а.], блаженная. Епархия ҡыҙ балалар училищеһын тамамлағандан һуң (1909) Стәрлетамаҡ...
ВАРВАРИНО, Мәләүез р‑нындағы ауыл
ВАРВАРИНО, Мәләүез р‑нындағы ауыл, Нордовка а/с ҡарай. Район үҙәгенән Т.‑Көнб. 28 км алыҫлыҡта һәм Ергән т. юл ст. К.-Көнб. табан 13 км алыҫлыҡта Һуҡайлы й. буйында урынлашҡан. Халҡы: 1906 й. — 866 кеше; 1920 — 1058; 1939 — 841; 1959 — 288; 1989 — 228; 2002 — 177; 2010 — 188 кеше. Урыҫтар, ҡаҙаҡтар...
ВАРЗИТАМАҠ, Борай р-нындағы ауыл
ВАРЗИТАМАҠ, Борай р-нындағы ауыл, Ваныш а/с ҡарай. Район үҙәгенән Т.‑Көнс. 14 км һәм Яңауыл т. юл ст. К.‑Көнс. табан 88 км алыҫлыҡта Варзы й. (Тере Танып й. ҡушылдығы) буйында урынлашҡан. Халҡы: 1906 й. — 369 кеше; 1920 – 453; 1939 – 454; 1959 – 340; 1989 – 146; 2002 – 117; 2010 – 91 кеше. Башҡорттар...
ВАРЗЫ-АЛЕКСЕЕВКА ЗАВОДЫ
ВАРЗЫ-АЛЕКСЕЕВКА ЗАВОДЫ, 1759 й. А.И.Тәвкилев тарафынан Ҡазан даруғаһы Ҡаршын һәм Ҡыр-Йылан улустары башҡорттарынан һатып алынған ерҙәрҙә Варзы й. (Тере Танып й. ҡушылдығы) буйында баҡыр иретеү заводы булараҡ нигеҙ һалына. Хужалары — Тәвкилевтәр. 1760 й. эшләй башлай. 4 баҡыр иретеү мейесе, шплейзофен,...
ВАРИАЦИЯЛАР
ВАРИАЦИЯЛАР (лат. variatio — үҙгәреш), 1) теманы (ҡайһы саҡта ике йәки күберәк) артабан үҙгәртеп ҡабатлауҙар м‑н сағылдырыуға ҡоролған муз. форма. Теманың көйө, ритмы, фактураһы, гармонияһы, тембры, тоны, композицияһы, жанры, образы үҙгәрергә мөмкин. В. үҙ аллы муз. әҫәр, ш. уҡ ҙур вокаль йәки инструменталь...
