Список материалов
ДЕЖНЕВ, ауыл Черниковка эсендә
ДЕЖНЕВ, ауыл, 20 б. 30-сы йй. аҙ. Черниковка эшселәр ҡсб. (ҡар.: Черниковск) эсендә.
1849 й. (башҡа мәғлүмәттәр б‑са, 18 б. 2‑се ярт. Колокольцевтарҙың крәҫтиәндәре тарафынан) Өфө өйәҙендә алпауыт крәҫтиәндәре ауылы булараҡ нигеҙ һалына. 1865 й. 29 йортта 178 кеше йәшәгән. Игенселек м‑н шөғөлләнгәндәр....
ДЕЙЕҮ
ДЕЙЕҮ, башҡ. мифологияһында яуыз йән эйәһе, күп башлы ғифрит. Иран мифологияһындағы дейеү образына барып тоташа. “Урал батыр”, “Аҡбуҙат”, “Заятүләк менән Һыуһылыу” эпостары, “Киҫекбаш китабы” дастаны, әкиәттәр (“Ҡыҙ, егет, дейеү”, “Ҡарт менән дейеү”, “Һаламбай” һ.б.) һ.б. персонажы. Ир‑ат, һирәгерәк...
ДЕЙТЕРОМИЦЕТТАР
ДЕЙТЕРОМИЦЕТТАР, камил булмаған бәшмәктәр (Deuteromycetes), бәшмәктәр класы. 5 тәртибе (агономицеттар, бластомицеттар, гифомицеттар, меланконий һымаҡтар, сферопсидалылар), 17 меңдән ашыу төрө билдәле, киң таралған. БР‑ҙа 5 тәртибе, бер нисә мең төрө бар. Д. күп ядролы күҙәнәктәрҙән торған яҡшы үҫешкән,...
ДЕКАБРИСТАР
ДЕКАБРИСТАР, 19 б. 1‑се ярт. Рәсәйҙә йәшерен йәмғиәттәрҙә ҡатнашыусылар, улар 1825 й. 14 дек. С.‑Петербургта, 1825 й. 29 дек. — 1826 й. 3 ғин. Киев губ. Белая Церковь а. ҡораллы сығыш ойоштора. Д. күпселеге — дворяндар (башлыса офицерҙар). Ҡораллы түңкәрелеш юлы м‑н крепостной хоҡуҡты бөтөрөү һәм абс....
ДЕКОЛОНГ Иван Александрович
ДЕКОЛОНГ (Клапье де Колонг) Иван Александрович (1716—1789, С.‑Петербург), хәрби инженер. Ген.-поручик (1771). 1756—63 йй. Ете йыллыҡ һуғышта, 1768—72 йй. Речь Посполитаяла Бар конфедерацияһын һәм Крәҫтиәндәр һуғышы (1773—75) осоронда баш күтәреүселәрҙең ҡораллы көстәрен тар-мар итеүҙә ҡатнаша. 1733—77 йй....
ДЕКОРАТИВ ҮҪЕМЛЕКТӘР
ДЕКОРАТИВ ҮҪЕМЛЕКТӘР (лат. decoro — биҙәйем), йәшелләндереүҙә, торлаҡ йорттарҙы, йәмәғәт биналарын биҙәүҙә һ.б. ҡулланылған культуралы һәм ҡырағай үҫемлек төрҙәре. Ағастарға, ҡыуаҡлыҡтарға, күп һәм ике йыллыҡ үҫемлектәргә, йәйгеләргә, ҡыяҡлыларға, һуғанбаштарға һ.б. айырып йөрөтөлә. Декоратив ағастарҙы...
ДЕЛЕВ Владимир Алексеевич
ДЕЛЕВ Владимир Алексеевич (31.1.1965, Сызрань ҡ.), физик. Физика-матем. ф. д‑ры (2010). БДУ‑ны тамамлаған (1987), 1989 й. алып РФА Өфө ФҮ‑нең физика бүлегендә, 1994 й. — Молекулалар һәм кристалдар физикаһы ин‑тында эшләй. Фәнни хеҙмәттәре тышҡы электр ҡыры тәьҫиренән шыйыҡ кристалдарҙың структураһы...
ДЕЛЬТАПЛАН СПОРТЫ
ДЕЛЬТАПЛАН СПОРТЫ, дельтапланеризм, осоп китеү һәм ултырыу планерсының аяғы ярҙамында башҡарылған үтә еңел планерҙар — дельтапландар ҡулланылған авиация спортының бер төрө. Ярыштар баланслау һәм аэродинамик (ҡатнаш) идара ителеүсе дельтапландарҙа үткәрелә. Башҡортостанда Д.с. Өфөлә 20 б. 70‑се йй. уртаһында...
ДЁМА Леонид Васильевич
ДЁМА Леонид Васильевич (18.6.1916, Өфө губ. Стәрлетамаҡ өйәҙе Михайловка а. — 17.12.2004, Магнитогорск ҡ.), лётчик, гвардия полковнигы (1995). Советтар Союзы Геройы (1944). Б.В. һуғышында ҡатнашыусы. Ҡазан инструктор-лётчиктар мәктәбен тамамлағандан һуң (1934) Силәбе аэроклубы инструкторы булып эшләй....
ДЕМЕНКОВ Вячеслав Николаевич
ДЕМЕНКОВ Вячеслав Николаевич (25.4.1957, Өфө), инженер-технолог. Техник ф. д‑ры (1997). ӨНИ‑не тамамлағандан һуң (1980) шунда уҡ эшләй: 1985 й. алып өлкән, 1993 й. – төп ғилми хеҙм‑р. 2009—17 йй. БР‑ҙың Нефтехимия эшкәртеү ин‑тында (Өфө). Фәнни хеҙмәттәре сәнәғәттең нефть эшкәртеү һәм нефтехимия сәнәғәте...
ДЕМЕНТЬЕВ Дмитрий Николаевич
ДЕМЕНТЬЕВ Дмитрий Николаевич (17.1.1978, Копейск ҡ.), спортсы. Велосипед спорты б-са Рәсәйҙең халыҡ-ара класлы спорт мастеры (2000). 2‑се СДЮШОР тәрбиәләнеүсеһе (Копейск; тренеры И.Е.Ивашин), 1993—2004 йй. “Ағиҙел” олимпия әҙерлеге үҙәге өсөн сығыш яһай (тренеры Р.Н.Латипов). Төркөмдәр уҙышында Рәсәй...
ДЕМЕНТЬЕВ Евгений Павлович
ДЕМЕНТЬЕВ Евгений Павлович (10.4.1939, Смоленск өлкәһе Старое Широкое а. — 27.2.2021, Өфө ҡ.), ветеринар врач. Ауыл хужалығы фәндәре докторы (1991), профессор (1992). БАССР‑ҙың атҡаҙанған ветеринар врачы (1980), РФ‑тың почётлы юғары профессиональ белем биреү хеҙмәткәре (2000). БАХИ‑ны тамамлағандан...
ДЕМИДОВА Наталья Фёдоровна
ДЕМИДОВА Наталья Фёдоровна (27.10.1920, Орёл губернаһы Яңы Посёлок а. — 20.1.2015, Мәскәү ҡ.), тарихсы. Тарих фәндәре докторы (1990). Мәскәү тарих‑архив институтын тамамлаған (1942). 1946—64 йй. һәм 1993—98 йй. Рәсәй дәүләт боронғо акттар архивында, 1964 й. алып Дәүләт тарих музейында, 1967 й. — СССР...
ДЕМИДОВТАР
ДЕМИДОВТАР, завод һәм ер хужалары, меценаттар. Крәҫтиәндәрҙән (башҡа мәғлүмәттәр б‑са, Тула тимерселәренән). 1720 й. дворянлыҡ хоҡуҡтарын алалар (1726 й. грамота м‑н рәсми рәүештә раҫланған). 18 б. аҙағына 60‑ҡа яҡын завод төҙөйҙәр, ш. иҫ. 40‑тан ашыуын — Уралда. Нәҫелде башлап ебәреүсе — Никита Демидович...
ДЁМИН Юрий Сергеевич
ДЁМИН Юрий Сергеевич (23.5.1940, БАССР‑ҙың Өфө р‑ны Булгаков а. — 13.11.2009, Өфө), дәүләт эшмәкәре. БР‑ҙың атҡ. транспорт хеҙм‑ре (1995). Силәбе политехник ин‑тын (1965), Свердловск Юғары партия мәктәбен (1979) тамамлаған. 1965 й. алып — Башҡ‑н транспорт идаралығының 2‑се Өфө йөк автохужалығында, 1969 й....
ДЁМИНА Татьяна Ғәле ҡыҙы
ДЁМИНА Татьяна Ғәле ҡыҙы (4.1.1941, Өфө), селекционер. А.х. ф. канд. (1970). БАХИ‑ны тамамлағандан һуң (1963) Хәйбулла дәүләт урман питомнигында агроном булып эшләй. 1970 й. алып БНИИСХ‑ла: 1976 й. башлап өлкән, 2006 й. — төп ғилми хеҙм‑р. Фәнни тикшеренеүҙәре алмағас, груша селекцияһына, емеш культураларын...
ДЕМИЧЕВА Раиса Николаевна
ДЕМИЧЕВА Раиса Николаевна (20.1.1928, БАССР‑ҙың Бәләбәй кантоны Константиновка а. — 9.8.1995, БР‑ҙың Дәүләкән р‑ны Дорошевка а.), Соц. Хеҙмәт Геройы (1971). 1943 й. алып Дәүләкән р‑нында эшләй: 1946 й. тиклем “Яңы көнкүреш” к‑зында, 1951 й. башлап “Дуҫлыҡ” к‑зында, 1963—87 йй. (өҙөклөк м‑н) “Коммунар”...
ДЕМОГРАФИК СӘЙӘСӘТ
ДЕМОГРАФИК СӘЙӘСӘТ, тыуымға, үлемгә, ғүмер оҙайлығына, халыҡ миграцияһына тәьҫир итеп, халыҡтың тәбиғи артыу режимын һаҡлап ҡалыу йәки үҙгәртеү һәм оҙайлы перспективала күҙалланған күрһәткестәргә өлгәшеү маҡсаттарында дәүләт органдары һәм йәмәғәт ойошмаларының дәүләттәге демографик процестарҙы көйләүгә...
ДЕМОГРАФИЯ
ДЕМОГРАФИЯ (гр. demos — халыҡ һәм …графия), халыҡтың тәбиғи артыу законлыҡтары һәм уның соц.‑иҡт. шарттарға бәйле булыуы т‑дағы ижт. фән. Халыҡ һанының ғәмәли үҙгәрешен, никах һәм айырылышыу күренештәрен, ғаилә составын, халыҡтың енес‑йәш буйынса структураһын, ш. уҡ кеше һаны артыуының йәмғиәт үҫешенә...
ДЕНДРАРИЙ
ДЕНДРАРИЙ (гр. dendron — ағас), дендрологик баҡса, арборетум, асыҡ тупраҡта үҫтерелгән ағас үҫемлектәр (ағастар, ҡыуаҡтар, тәпәш ҡыуаҡтар, лианалар) коллекцияһы урынлашҡан майҙан. Д. төҙөгәндә ландшафт принцибы күҙ уңында тотола: үҫемлектәр систематик, геогр., экол., декоратив һ.б. билдәләр б‑са ултыртыла....
