Для авторизации на текущем портале в Вашем профиле ЕСИА должно быть заполнено поле "Электронная почта"

Инергə
Төбәк интерактив энциклопедик портал «Башҡортостан»
Башҡортостан Республикаһы Фәндәр академияһы Башҡортостан Республикаһы “Башҡорт энциклопедияһы” дәүләт автономиялы фән учреждениеһы

Список материалов

Наименование статьи
Содержание статьи
Автор
Рубрикатор
Шәхестәр
Энциклопедии
Яңынан эҙләргә

РЕЗЕРВУАР

РЕЗЕРВУАР (лат. reservo — һаҡлайым), нефть, нефть продукттарын һәм шыйыҡландырылған газды, һыуҙы, химик продукттарҙы һ.б. ҡабул итеү, һаҡлау, техник эшкәртеү һәм ебәреү өсөн һыйышлыҡ. Конструкцияһы б‑са вертикаль һәм горизонталь; тура мөйөшлө, шар һымаҡ һ.б.; материалы б‑са — ҡорос, тимер‑бетон һ.б.;...

РЕКРИСТАЛЛИЗАЦИЯ

РЕКРИСТАЛЛИЗАЦИЯ, ҡыҙҙырғанда (мәҫ., яндырғанда) деформацияланған материалдарҙың (а һүрәте) микроструктураһы үҙгәреүе процесы (был ваҡытта яңы бөртөктәр барлыҡҡа килә, уларҙың ҙурайыуы күҙәтелә); системаның ирекле энергияһының кәмеүенә килтерә. Деформация__барышында дислокацияларҙың тығыҙлығы 108 алып...

РЕНОВАЦИЯ

РЕНОВАЦИЯ т е х н и к а л а, матди производство сараларының һәм объекттарының эшләү ресурсын арттырыуға, ҡалдыҡтарҙы эшкәртеүгә, конверсияға (машина һәм агрегаттарҙы яңы тәғәйенләнештә файҙаланыу), ш. уҡ экологик яҡтан таҙа утилләштереүгә йүнәлтелгән технологик, конструкторлыҡ һәм ойоштороу саралары...

РЕНТГЕН СТРУКТУРАЛЫ АНАЛИЗ

РЕНТГЕН СТРУКТУРАЛЫ АНАЛИЗ, рентген нурҙары (тулҡын оҙонлоғо 10‑4—102 Å булған электр-магнит нурланышы) дифракцияһы күренешенә нигеҙләнгән матдә тикшереү ысулы. Нурланыштың матдә м‑н тәьҫир итеүе һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килгән дифракция һүрәтендә рентген нурҙары сәселгән объекттың структур үҙенсәлектәренә...

РЕТРАНСЛЯТОР

РЕТРАНСЛЯТОР (лат. re — яңынан, ҡаршы, кире һәм translator — күсереүсе), радиоэлемтә (радиорелелы элемтә, йыһан элемтәһе һ.б.) линияһының элемтә алыҫлығын арттырыр өсөн линия пункттары араһында файҙаланылған радиотехник ҡоролма, электр үткәргән яһалма мөхит йәки күк есеме. Ҡабул итеү‑тапшырыу радиостанцияһынан...

РОБОТЛАШТЫРЫУ

РОБОТЛАШТЫРЫУ, производствоны кешеһеҙ участкалар, цехтар, заводтар төҙөү мөмкинлеген биргән сәнәғәт роботтарын файҙаланыуға нигеҙләнеп комплекслы автоматлаштырыу. Р. технологиялары персонал булмауын иҫәпкә алған яһалма интеллект методикаларын ҡулланып эшләнелә. Сәнәғәт роботтары ярҙамсы (тейәү, бушатыу,...

САДОВНИЧИЙ Виктор Антонович

САДОВНИЧИЙ Виктор Антонович (3.4.1939, Украина ССР‑ы Краснопавловка а.), математик. РФА акад. (1997), БР ФА‑ның почётлы акад. (2016), физика‑матем. ф. д‑ры (1974), проф. (1975). МДУ‑ны тамамлағандан һуң (1963) шунда уҡ эшләй: 1981 й. алып функциональ анализ каф., 1982 й. — матем. анализ каф. мөдире,...

САМОЛЁТ

САМОЛЁТ, тартымды булдырыусыэнергия ҡулайламаһы һәм һауала хәрәкәт иткәндә аэродинамик күтәреү көсө барлыҡҡа килтергән хәрәкәтһеҙ ҡанаттар ярҙамында атмосферала осоу аппараты. Тәғәйенләнеше б-са граджандар [пассажирҙар, йөк ташыу, йөк ташыу-пассажирҙар, а.х. өсөн, махсус тәғәйенләнешле (янғын һүндереү,...

САҢ ҺУРҒЫС

САҢ ҺУРҒЫС, төрлө предметтарҙың өҫтөндәге бысраҡтарҙы еүешләп йәки еүешләмәйенсә һауа ағымының динамик тәьҫире м-н таҙартыу һәм саңды һауанан саң йыйғыс эсенә айырып алыу өсөн ҡоролма. Төҙөлөшө б-са иҙәнгә ҡуйыла торған (тура ағымлы, өйөрмәле), ҡулда йөрөтмәле, арҡаға элмәле, автомобилдәр өсөн һәм щётка-С.һ.,...

СӘҒӘТ БҮЛКӘТЕ

СӘҒӘТ БҮЛКӘТЕ, бөтә өлкәләрҙә бер бүлкәт сәғәте ҡабул ителгән геогр. зона. Ер йөҙө шартлы рәүештә 15° оҙонлоҡ киңлегендәге 24 һыҙатҡа (0-дән алып 23‑кә тиклем) бүленгән. Сиктәш бүлкәттәге ваҡыт 1 сәғәткә айырыла. Иҫәпләү нуленсе бүлкәттән көнсығышҡа табан алып барыла. Башланғыс бүлкәт Гринвич обсерваторияһы...

СӘНӘҒӘТ МЕЙЕСЕ

СӘНӘҒӘТ МЕЙЕСЕ, эсендә бирелгән йылылыҡ режимын һаҡлау өсөн тәғәйенләнгән, сикләнгән арауыҡ рәүешендәге йылытыу камераһы булған ҡоролма. Йылылыҡ энергияһы сығанағы б‑са — яғыулыҡ (башлыса газ йәки шыйыҡ яғыулыҡ файҙаланыла) һәм электр (электр энергияһы ҡаршылыҡлы, индукциялы, дуғалы һәм электрон‑нурлы...

СИНОПТИК МЕТЕОРОЛОГИЯ

СИНОПТИК МЕТЕОРОЛОГИЯ, метеорологияның макромасштаблы атмосфера процестары үҫешен һәм уларҙың үҙгәреү законлыҡтарын һауа торошон прогнозлау ысулдарын уйлап сығарыу өсөн өйрәнеүсе бүлеге. С.м. һауа массалары һәм атмосфера фронттары м‑н тығыҙ бәйләнештә булған циклондарҙың һәм антициклондарҙың барлыҡҡа...

СКВАЖИНАЛАР ТЕРМОМЕТРИЯҺЫ

СКВАЖИНАЛАР ТЕРМОМЕТРИЯҺЫ, төрлө ҡоролмалар ҡулланып скважина көпшәһе эсендәге т‑раны үлсәү; скважиналарҙы геофизик тикшереү ысулы. Т‑раның тәбиғи (геотермик) бүленеүен һәм скважиналарҙы быраулау, цементажлау, перфорациялау, эксплуатациялау м‑н бәйләнгән йылылыҡ аномалияларын өйрәнергә мөмкинлек бирә....

СМОРОДОВ Евгений Анатольевич

СМОРОДОВ Евгений Анатольевич (3.8.1954, Калинин өлк. Гнездово а. — 31.8.2009, Өфө), физик. Техник ф. д‑ры (2004). Ленинград политехник ин‑тын тамамлаған (1979). 1981—89 йй. — Бөтә Союз гербицидтар һәм үҫемлектәрҙең үҫеүен көйләгестәр ғилми‑тикшеренеү технология ин‑тында, 1990—97 йй. С.‑Петербург пр‑тиеларында...

СПЕКТРАЛЬ ПРИБОРҘАР

СПЕКТРАЛЬ ПРИБОРҘАР, электромагнит нурланыштарҙың матдә м‑н тәьҫирләшеүен теркәргә мөмкинлек биргән ҡоролмалар. Тикшереү ысулдары б‑са — беренсел (өлгө м‑н йотолған һәм сәселгән) һәм икенсел (өлгө таратҡан) нурланышты; йышлыҡ диапазоны б‑са квадруполь ядро (105—108 Гц), ядро‑магнит (107— 109 Гц) һәм...

СПЕКТРАЛЬ СИНТЕЗ

СПЕКТРАЛЬ СИНТЕЗ, функцияны спектры б‑са тергеҙеүҙе өйрәнгән математика бүлеге. С.с. мәсьәләләре бер төрлө төрөлөү тигеҙләмәләрен тикшергәндә барлыҡҡа килә һәм сиселеше квазиэкспоненциаль аппроксимацияға ҡайтып ҡала. Башҡортостанда 20 б. 70‑се йй. алып БДУ‑ла һәм Матем. ин‑тында комплекслы һәм ысын...

СПЕКТРОСКОПИЯ

СПЕКТРОСКОПИЯ (лат. spectrum — күрһәтеү, образ һәм гр. skopéō — ҡарайым), электромагнит спектрҙарҙы (электромагнит нурланыш интенсивлығының тулҡын оҙонлоғо һәм йышлыҡ б‑са бүленеүе) өйрәнеүгә арналған физика бүлеге. Тикшеренеүҙәр спектраль приборҙар ярҙамында башҡарыла. С. ысулдары тикшерелгән объекттарҙың...

СПУТНИК МЕТЕОРОЛОГИЯҺЫ

СПУТНИК МЕТЕОРОЛОГИЯҺЫ, атмосфералағы процестарҙы Ерҙең махсус йыһазландырылған һәм билдәле орбиталарға сығарылған яһалма (метеорологик) спутниктары ярҙамында тикшереү ысулдарын эшләгән метеорология бүлеге. С.м. төп бурыстары: атмосфераның Ер өҫтөндәге һәм тропосфералағы хәле т‑дағы мәғлүмәттәрҙе алыу,...

СПУТНИК ТЕЛЕВИДЕНИЕҺЫ

СПУТНИК ТЕЛЕВИДЕНИЕҺЫ, телевидение сигналын (программаларын) үҙәктән файҙаланыусыға Ерҙең экваториаль геостационар орбитала урынлаштырылған яһалма спутнигы аша тапшырыу системаһы; уның Ер әйләнеше м‑н синхрон рәүештә күсеүе программаларҙы ҡабул итеүҙең өҙлөкһөҙ булыуын тәьмин итә. С.т. алыҫта урынлашҡан,...

СПУТНИК ЭЛЕМТӘҺЕ

СПУТНИК ЭЛЕМТӘҺЕ, ретрансляторҙар сифатында Ерҙең яһалма спутниктарын файҙаланыуға нигеҙләнгән радиоэлемтә төрө. Радиорелелы элемтәне үҫтереү һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килгән. Спутник ретрансляторҙары экваториаль (ш. иҫ. геостационар), ауыш йәки поляр орбиталарҙа урынлаштырыла. С.э. төрҙәре: спутник телевидениеһы,...