Список материалов
“ХӘҘЕРГЕ БАШҠОРТ ӘҘӘБИ ТЕЛЕНЕҢ ГРАММАТИКАҺЫ”
“ХӘҘЕРГЕ БАШҠОРТ ӘҘӘБИ ТЕЛЕНЕҢ ГРАММАТИКАҺЫ”, монография (М., 1981). Ә.Ә.Юлдашев етәкселегендә Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты һәм Башҡорт дәүләт университеты коллективы телселәре (Т.М.Ғарипов, М.В.Зәйнуллин, К.Ғ.Ишбаев, Н.Х.Ишбулатов, Н.Х.Мәҡсүтова, В.Ш.Псәнчин, Ғ.Ғ.Сәйетбатталов, З.Ғ.Ураҡсин, М.Х.Әхтәмов һ.б.)...
АБУТАЛИПОВА Рәмзәнә Әсхәт ҡыҙы
АБУТАЛИПОВА Рәмзәнә Әсхәт ҡыҙы (30.3.1954, Стәрлетамаҡ ҡ.), тел белгесе, шағирә. Филология фәндәре докторы (2009). БР‑ҙың атҡаҙанған уҡытыусыһы (2004), БР‑ҙың мәғариф отличнигы (1996), РФ‑тың почётлы юғары профессиональ белем биреү хеҙмәткәре (2009). Яҙыусылар союзы ағзаһы (2000). БДУ‑ны тамамлағандан...
АЛТАЙ ТЕЛДӘРЕ
АЛТАЙ ТЕЛДӘРЕ, төрки телдәрҙе, монгол телдәрен, тунгус‑манжур телдәрен, ш. уҡ корей һәм япон телдәрен берләштереүсе, телдәрҙең гипотезаға нигеҙләнгән ҙур ғаиләһе. А.т. генетик ҡәрҙәшлеге т‑дағы гипотеза Н.А.Баскаков, З.Гомбоц, М.З.Зәкиев, Ж.Ғ.Кейекбаев, Е.Д.Поливанов, Н.Н.Поппе, Г.И.Рамстедт, М.Рясянен...
АЛТАЙ ТЕЛЕ, төрки телдәрҙең береһе
АЛТАЙ ТЕЛЕ, төрки телдәрҙең береһе (ҡырғыҙ‑ҡыпсаҡ төркөмө). 1948 й. тиклем ойрот теле тип йөрөтөлә. Алтайҙарҙың милли теле, Алтай Респ. дәүләт теле. Шулай уҡ Кемерово өлкәһендә һәм Ҡаҙағстанда таралған. А.т. һөйләшеүселәр һаны 70 меңдән ашыу (1989). Фонетик системаһы б‑са айырыуса ҡырғыҙ теленә яҡын....
АЛФАВИТ
АЛФАВИТ (грекса alphάbētos), телдең өндәрен билдәләү өсөн ҡабул ителгән һәм билдәле бер тәртиптә урынлаштырылған тамғалар системаһы. Башҡорттар хәрефле яҙма ҡабул ителгәнгә тиклем ырыу тамғаларын файҙалана, уларға боронғо төрки рун яҙмаһы билдәле була. Ислам динен ҡабул итеү менән, ғәрәп яҙмаһын ҡуллана...
АНТОНИМДАР
АНТОНИМДАР (анти… һәм гр. onyma — исем), бер үк һүҙ төркөмөнә ҡараған, ҡапма‑ҡаршы мәғәнә аңлатҡан һәм контраст күренештәрҙе билдәләү өсөн ҡулланылған һүҙҙәр. А., бер үк ваҡытта сифат, үҙенсәлек, ваҡиға һ.б. сиген билдәләү менән бергә, ҡапма‑ҡаршылыҡтарҙың айырылғыһыҙ бәйләнешен күрһәтә.
Мәғәнәләре...
АФФИКС
АФФИКС (лат. affixus — ялғанған), морфологик деривация (һүҙ үҙгәреше һәм һүҙьяһалыш) процестарында һүҙ тамырына ҡушылыусы ярҙамсы морфема (ҡара: Морфемика). Агглютинатив төҙөлөшлө (ҡара: Агглютинатив телдәр) тел булараҡ, башҡорт телендә типик бер мәғәнәлелек, А. тамырға ҡарата урынлашыуының билдәле...
ӘЗЕРБАЙЖАН ТЕЛЕ
ӘЗЕРБАЙЖАН ТЕЛЕ, төрки телдәрҙең береһе (көньяҡ‑көнбайыш, йәки уғыҙ төркөмө). Әзербайжандарҙың милли теле, Әзербайжандың дәүләт теле. Шулай уҡ Грузияла, Әрмәнстанда, Иранда, Иракта, Төркиәлә таралған. 2002 й. БР‑ҙа Ә.т. һөйләшеүселәр һаны 5 меңдән ашыу кеше тәшкил иткән. Ҡайһы бер грамматик һәм лексик...
ӘЛИФБА
ӘЛИФБА, башланғыс белем биреү өсөн дәреслек. Авторы күрһәтелмәгән (В.В.Катаринский тип фараз ителә) тәүге “Башҡорттар өсөн әлифба” (“Букварь для башкир”) 1892 й. сыға. 2 бүлектән тора: 1‑сеһе башҡорт телендә, 2‑сеһе урыҫ телендә төҙөлгән. Башҡ. алфавиты өсөн кириллицаға нигеҙләнгән 39 хәреф файҙаланылған....
БАҪЫМ
БАҪЫМ, фонетик саралар ярҙамында телмәр берәмектәрен (ижек, һүҙ, һүҙбәйләнеш) айырыу. Һүҙ, такт һәм фраза Б. була. Б. айырым төрө — логик Б. (һөйләмдә мәғәнәүи көскә эйә булған һүҙҙе айырыу). Б. төрлө ысулдар м‑н тормошҡа ашырыла: тын сығарыу көсө м‑н (көс Б., йәки экспираторлы Б.); тауыш тоны юғарылығын...
БАШҠОРТ ТЕЛ ҒИЛЕМЕ
БАШҠОРТ ТЕЛ ҒИЛЕМЕ, башҡорт теленең төҙөлөшөн, тарихи үҫешен, йәмғиәттә үтәгән функцияһын һәм уны өйрәнеү тарихын тикшерә. Башҡ. теле т‑дағы айырым мәғлүмәттәр Мәхмүт Ҡашғариҙың “Диуану лөғәт әт-төрк” (11 б.) һүҙлегендә теркәлгән. Швед тикшеренеүсеһе Ф.И.Страленберг “Төн уртаһы: көнсығыш Европа һәм...
БАШҠОРТ ТЕЛЕ
БАШҠОРТ ТЕЛЕ, төрки телдәрҙең береһе (ҡыпсаҡ төркөмөнөң ҡыпсаҡ‑болғар төркөмсәһе). Башҡорттарҙың милли теле, БР‑ҙың дәүләт телдәренең береһе. Шулай уҡ РФ‑тың Ҡурған, Свердловск, Силәбе, Төмән, Һамар, Һарытау, Чита һәм Ырымбур өлкәләрендә, Пермь крайында, ТР, Коми Респ., Яҡут (Саха) Респ., Урта Азия...
БАШҠОРТ ТЕЛЕНЕҢ ДИАЛЕКТТАРЫ
БАШҠОРТ ТЕЛЕНЕҢ ДИАЛЕКТТАРЫ, башҡ. йәнле һөйләү теленең терр. төрҙәре. Хәҙ. классификация б‑са (ҡара: Диалектология), 3 диалектты айыралар: көнсығыш диалект, төньяҡ‑көнбайыш диалект һәм көньяҡ диалект. Улар һөйләштәргә, һөйләштәр тағы ла вағыраҡ берәмектәргә — һөйләшсәләргә — бүленә. Б.т.д. башҡорт...
БАШҠОРТ ЯҘЫУЫ
БАШҠОРТ ЯҘЫУЫ, башҡорт телендә телмәрҙе теркәү билдәләре системаһы. Яҙыуҙың алфавит системаһы индерелгәнгә тиклем башҡорттар тамғалар м‑н файҙаланған; фаразланыуынса, боронғо төрки рун яҙмаһын ҡулланғандар. Урал‑Волга буйы төрки тилен файҙаланыу осоронда ғәрәп яҙыуы ҡулланыла һәм ул беренсе башҡ. алфавитының...
БАШҠОРТТАР ТУРАҺЫНДА ФӘН
БАШҠОРТТАР ТУРАҺЫНДА ФӘН. Б.т.ф. өйрәнеү предметы — башҡ. халҡының этногенезы, тарихы һәм хәҙ. торошо, матди һәм рухи мәҙәниәте. Рәсәйҙә Б.т.ф. барлыҡҡа килеүе 18 б. 2‑се ярт. ҡарай: Академик экспедициялар барышында Башҡортостандың геогр. урынын һәм тәбиғәт, климат шарттарын тикшереү башлана, тәүге...
БЕЛОРУС ТЕЛЕ
БЕЛОРУС ТЕЛЕ, славян телдәренең береһе (көнс.‑славян төркөмсәһе). Белоруссияның рәсми теле. Шулай уҡ РФ‑та, Украинала, Польшала, Балтик буйы респ. таралған. Һөйләшеүселәр һаны — 7 млн ашыу кеше (1989). Урыҫ теле һәм украин теленә яҡын. Боронғо урыҫ теленә барып тоташа. Әҙәби Б.т. 14 б. иҫке белорус...
БИЛДӘЛЕЛЕК ҺӘМ БИЛДӘҺЕҘЛЕК КАТЕГОРИЯҺЫ
БИЛДӘЛЕЛЕК ҺӘМ БИЛДӘҺЕҘЛЕК КАТЕГОРИЯҺЫ, билдәле һәм билдәһеҙҙе, берҙән‑берҙе һәм оҡшаш феномендар класынан берәүҙе, һөйләүсенең ышанғанлығын һәм ышанып етмәүен, мәғлүмәттең дөрөҫлөгөн һәм дөрөҫ булмауын һ.б. ҡаршы ҡуйыуҙы белдереүсе грамматик категорияларҙың береһе. Б.һ.б.к. актуалләшеүе аралашыу маҡсатына...
БИЛИНГВИЗМ
БИЛИНГВИЗМ (би... һәм лат. lingua — тел), күп теллелектең бер формаһы, ике телде белеүҙе күҙ уңында тота. 1‑се тел булып ғәҙәттә туған тел һанала, 2‑се — ҡәрҙәш булмаған, әммә теге йәки был этник дөйөмлөк тарафынан киң ҡулланылған тел. БР‑ҙа милли‑урыҫ Б. өҫтөнлөк итә: башҡортурыҫ, мари‑урыҫ, мордва-урыҫ,...
БОЛҒАР ТЕЛЕ
БОЛҒАР ТЕЛЕ, төрки телдәр араһында үле телдәрҙең береһе (болғар төркөмө). Бөйөк Болғар һәм Волга буйы Болғары халыҡтары теле. Хәҙерге телдәр араһында сыуаш теле иң яҡыны һанала. Б.т. хаҡында мәғлүмәттәр аҙ һәм 5—14 бб. авторҙарының топонимдары һәм антропонимдарында, фин-уғыр, славян телдәренән үҙләштерелгән...
БОРОНҒО ТӨРКИ РУН ЯҘМАҺЫ
БОРОНҒО ТӨРКИ РУН ЯҘМАҺЫ, Орхон-Йәнәсәй ҡомартҡылары телендә һәм боронғо уйғыр телендә (ҡара: Боронғо һәм урта быуат төрки әҙәби телдәре) ҡулланылған график система. Б.т.р.я. хәрефтәре формаһы б‑са боронғо германдарҙа ҡулланылған рундарҙы хәтерләтә (атамаһы ла шунан). Б.т.р.я. ҡомартҡылары башлыса хәҙ....
