Список материалов

КАНАЛИЗАЦИЯ, тирә-яҡ мөхитте һәм халыҡ һаулығын һаҡлау маҡсатында ағынты һыуҙарҙы йыйыу, айырып ағыҙыу һәм таҙартыу өсөн инженер ҡоролмалары, ҡорамалдар һәм санитар саралар комплексы. Көнкүреш, производство һәм ямғыр һыуҙарын халыҡ йәшәгән урындан (сәнәғәт пр‑тиеһынан) берлектә (бүлеп) ситкә ағыҙыу...

КАРПОВ Вячеслав Григорьевич (7.3.1938, Куйбышев өлк. Яңы Сиремшән ҡсб), иҡтисадсы. Иҡт. ф. д‑ры (1990), проф. (1991). БР‑ҙың атҡ. фән эшмәкәре (1998). Һарытау политехник ин‑тын тамамлағандан һуң (1960) “Башнефтепроект” ин‑тында эшләй (1963 й. алып баш инженер). 1967 й. башлап СССР ФА БФ-тың Иҡт. тикшеренеүҙәр...

КЕР ЙЫУЫУ ЙОРТО, халыҡты көнкүреш хеҙмәтләндереү пр-тиеһы, керҙе йыуыу һәм артабанғы эшкәртеү м‑н шөғөлләнә; кер йыуыу өсөн бина. Керҙе йыйыу һәм оҙатыу, үҙ-үҙеңде хеҙмәтләндереү ысулы м‑н йыуыу, әйберҙәргә ваҡ ремонт яһау һ.б. хеҙмәттәр күрһәтә. Ҡорамалдары: кер йыуыу машиналары, центрифугалар, киптереү...

КИЛЕМ ТУРАҺЫНДА ДЕКЛАРАЦИЯ (лат. declaratio — иғлан итеү, белдереү), устав м‑н билдәләнгән формалағы бланкыла календарь йылы өсөн алынған килем һәм уның сығанаҡтары, киткән сығымдар, һалым льготалары һәм иҫәпләнгән һалым суммаһы т‑да һалым түләүсенең яҙма ғаризаһы. Килемгә декларация яһау РФ‑та 1992 й....

КИРБЕС ЗАВОДТАРЫ. Башҡортостанда кирбесте сәнәғәттә етештереү 19 б. уртаһында үҫешә башлай. 1884 й. Өфө губ. миҙгелле 9 кирбес з‑ды эшләй, шуларҙың 8‑е — Өфөлә һәм 1‑һе — Стәрлетамаҡ ҡалаһында. Өфө төрмә з‑ды иң ҙур завод була, унда 1888 й. тәүге өҙлөкһөҙ эшләгән “Гофман мейесе” төҙөлә. 20 б. башында...

КЛЕКОВКИНА Наталья Аркадьевна (11.12.1950, Белорет ҡ.), инженер-металлург. Техник ф. канд. (1985). БР-ҙың атҡ. металлургы (2011). Магнитогорск тау‑металлургия ин‑тын тамамлағандан һуң (1973) Белорет металлургия комб‑тында эшләй: 1977 й. алып өлкән инженер, 1985 й. — лаб. нач., 1996—2011 йй. Үҙәк тикшеренеү...

КЛИРИНГ (ингл. clearing — таҙар-тыу), үҙ-ара иҫәпләшеп түләү, иҫәп-хисап ысулы, ҡатнашыусыларҙың аҡса дәғүәһе (дебитор бурысы) үҙҙәренең үк аҡса йөкләмәләре (кредиторлыҡ бурысы) м‑н реаль аҡсаны файҙаланмайынса түләнә. К. банкылар, махсус булдырылған иҫәпләшеү үҙәктәре, палаталары, йорттары, бүлектәре...

КЛЮЧНИКОВ Владимир Васильевич (10.7.1957, Өфө), инженер-механик. БР‑ҙың атҡ. машиналар эшләүсеһе (2008). ӨАИ‑ны тамамлаған (1985). 1984 й. алып ӨМЭПБ‑ла: инженер-технолог, 1985 й. — прокатлау‑йәйеү һәм бөгөү бюроһы нач., 1986 й. — өлкән инженер‑технолог, 1987 й. — технология бюроһы нач., 1994 й. — баш...

КНЯЗЕВ Николай Сергеевич (15.5.1928, Урта Волга өлк. Криволучая Ивановка а. — 17.1.1985, Нефтекама ҡ.), хужалыҡ эшмәкәре. БАССР-ҙың атҡ. нефтсеһе (1975), СССР‑ҙың нефть сығарыу сәнәғәте отличнигы (1967), СССР‑ҙың почётлы нефтсеһе (1977). ӨНИ‑не тамамлаған (1962). 1947 й. алып “Туймазанефть” тресында...

КОЛЕСНИКОВА Зоя Васильевна (1.7.1942, БАССР‑ҙың Баймаҡ р-ны Йылайыр иген с‑зының Үҙәк усадьбаһы ҡсб, хәҙ. БР‑ҙың ш. уҡ районы Урғаҙа а.), Соц. Хеҙмәт Геройы (1985). 1961—65 йй. Башҡ‑н баҡыр‑көкөрт комб‑тында (Сибай ҡ.) транспортёрсы, 1962 й. алып байыҡтырыу ф‑каһында реагенттар дозировкалаусы. 1966—92 йй....

КОММЕРЦИЯ БАНКЫҺЫ, коммерция нигеҙендә банк операцияларын һәм килешеүҙәрен башҡарыусы финанс-кредит учреждениеһы; банк системаһының түбәнге кимәле элементы (ҡара: Банкылар). К.б. пай һәм акциялар башланғысында ойошторола ала; устав капиталын төҙөү ысулы б‑са (дәүләт, сит ил капиталы ҡатнашлығында, берлектәге,...

КОНВЕРСИЯ (лат. conversio — үҙгәреү, әүерелеү), хәрби-сәнәғәт комплексын үҙгәртеп ҡороу, оборона заказы кәмеү сәбәпле сәнәғәтте демилитаризациялау һәм үҙгәртеп ҡороу, хәрби производство потенциалын граждандар продукцияһы һәм ике төр тәғәйенләнешле продукция сығарыу өсөн файҙаланыу. Тулы һәм өлөшләтә...

КОНДИТЕР СӘНӘҒӘТЕ, аҙыҡ-тәм сәнәғәте тармағы, шәкәрле (кәнфит, шоколад, мармелад, хәлүә һ.б.) һәм ҡамырҙан (печенье, торт, кекс, рулет һ.б.) кондитер изделиелары етештерә. Башҡортостанда 19 б. 2‑се ярт. үҫешә башлай, 1882 й. Өфө губ. 2 патока, 6 перәник һәм 1 керәндил ярым һөнәрселек биналары эшләй....

КОНКУРЕНЦИЯ (лат. concurrentia, concurrere — бәрелешәм), иҡтисадта: билдәле бер тауарҙы йәки хеҙмәтте баҙарҙа һатыу күләме өсөн фирмалар араһындағы ярыш. Камил һәм камил булмаған К. айырыла. Камил К. фирмалар баҙар власына (етештереүсенең баҙар хаҡына йоғонто яһай алыуы) эйә булмай. Уларҙың табышы тик...

КООПЕРАЦИЯ, физик шәхестәрҙең дөйөм иҡт. маҡсаттарға ирешеү өсөн ирекле рәүештә ағза булыу нигеҙендә берләшеүе, пай түләүҙәрен бергә ҡушыу юлы м‑н булдырыла. Ойошма булараҡ рәсмиләштерелгән К. кооператив тип атала. Производство һәм ҡулланыусылар кооперацияһы айырыла. Производство кооперативы берлектә...

КОРКИН Иван Иванович (25.10.1908, Тверь губ. Орешки а. — 5.11. 1981, Сибай ҡ.), хужалыҡ эшмәкәре. Мәскәү тау ин‑тын тамамлаған (1934). 1937 й. алып “Красноуралмедьруда” тресы (Красноуральск ҡ.), 1938 й. — “Кировградмедьруда” тресы баш механигы, 1941 й. — Ҡыштым механика з‑ды дир., 1951 й. — Урта Урал...

КОСТЕНКО Сергей Григорьевич (9.8.1954, Ташауыҙ ҡ.), электрик. БР-ҙың атҡ. машиналар эшләүсеһе (1999), ҡала электр транспортының почётлы хеҙм‑ре (2000). 1975 й. Г.С.Верещагин ис. Славгород химия з‑дында, 1978 й. ғин. алып Өфө электр лампалары з‑дында электромонтёр; нояб. башлап 8‑се дауахананың (Өфө)...

КӨНКҮРЕШ ХЕҘМӘТЕ.  Өфө губернаһында 20 б. башында халыҡҡа К.х. һөнәрселәр һәм яңғыҙ кустарҙар тарафынан күрһәтелгән (ҡалаларҙа — 23 меңдән, ауылдарҙа 17,5 меңдән ашыу кеше). Өфөлә хәрби гарнизон эргәһендә — мунса һәм кер йыуыу йорто, ҡала башҡармаһы ҡарамағында 2 мунса, шәхси бөҙрәханалар эшләгән. 20 б....

КӨНКҮРЕШ ХИМИЯҺЫ ЕТЕШТЕРЕҮ, йыуыу, таҙартыу, ағартыу, дезинфекциялау саралары, мастикалар, лак-буяу материалдары, эпоксид ыҫмалалар, ш. уҡ минераль ашламалар һәм ваҡлап үлсәп төрөлгән үҫемлектәрҙе химик һаҡлау саралары һ.б. етештереү б‑са химия сәнәғәте тармағы. Башҡортостанда К.х.е. химия, нефтехимия...

КРАСИЛЬНИКОВ Александр Фёдорович (22.10.1898, Кострома губ. Будухино а. — 12.5.1957, Белорет ҡ.), инженер-металлург. Ленинград тау ин‑тын тамамлаған (1929). 1919 й. алып Кострома “Главкран” идаралығында, 1926—34 йй. һәм 1940 й. башлап Ҡорос прокатлау һәм тимер сым-канат з‑дында эшләй, 1943 й. алып “Гипрометиз”...