Список материалов

РАДИАЦИЯ ХИМИЯҺЫ, физик химия бүлеге, матдәләрҙең юғары энергия нурланышы (рентген, α‑, β‑, γ‑нурҙар, ауыр зарядланған өлөшсәләр, күп зарядлы иондар, нейтрондар, ядро реакциялары продукттары) тәьҫире аҫтында химик, физик- химик әүерелештәрен өйрәнә. Р.х. юғары энергиялар химияһының ҡушма өлөшө, радиохимия,...

РАДИКАЛЛЫ РЕАКЦИЯЛАР, атомдар һәм радикалдар — ирекле (парһыҙ) электронлы әүҙем аралыҡтағы өлөшсәләр, ҡатнашлығында барған әүерелеүҙәр. Ирекле радикалдарҙың үҙ‑ара (рекомбинация — 2 бер үк йәки төрлө радикалдың тәьҫир итешеүе, 2 парһыҙ электронды дөйөмләштереп, ковалент бәйләнеш барлыҡҡа килтерә; диспропорциялау...

РАДИОАКТИВ ЭЛЕМЕНТТАР, тотороҡһоҙ ядролы һәм радиоактив тарҡалыуға дусар булған химик элементтар. Р.э. технеций, прометий, полоний һәм Д.И.Менделеевтың периодик системаһындағы артабанғы бөтә элементтар, актиноидтар (торий, протактиний, уран, нептуний, плутоний, америций, кюрий, берклий, калифорний,...

РАДИОХИМИЯ, радиоактив элементтарҙың, уларҙың изотоптарының, берләшмәләренең, радионуклидтарҙың үҙенсәлектәрен (ш. иҫ. радиоактив булмаған элементтарҙың радиоактив изотоптарын), уларҙа ядро әүерелеү закондарын һәм ошо әүерелеү м‑н бергә барған физик‑химик процестарҙы өйрәнгән химия бүлеге. Р. геохимия,...

РӘСМИ СИКЛӘНЕҮЛЕ ДОЗА, ионлы нурланыш сығанаҡтары м‑н эшләгәндә һаулыҡ торошона тиҫкәре үҙгәрештәр килтермәгән индивидуаль эквивалент дозаның тотош кеше тәнендә йәки айырым ағзаларында иң ҙур рөхсәт ителгән дәүмәлен билдәләгән гигиена нормативы. Үлсәү берәмеге — бэр (рентгендың биол. эквиваленты) —...

РӘСМИ СИКЛӘНЕҮЛЕ КОНЦЕНТРАЦИЯ, тирә‑яҡ мөхиттәге сикләнмәгән ваҡыт эсендә кеше организмында ниндәй ҙә булһа үҙгәрештәр һәм уларға бәйле насар эҙемтәләр булдырмаған ағыулы матдәләр булыуҙың ҡануниәт тарафынан раҫланған нормативы (ГОСТ, СанПиН һ.б.). Макс.‑бер тапҡыр (матдәнең ҡыҫҡа ваҡытлы тәьҫиренә...

РЕАКТИВ ЯҒЫУЛЫҠ, һауалы реактив авиация двигателдәре һәм газ турбиналы двигателдәр өсөн яғыулыҡ итеп ҡулланылған алифатик (20—60%), нафтен (20—60%), ароматик (18,5—20%), туйындырылмаған алифатик (0,3—1%) углеводородтарҙың ҡатнашмаһы. Шыйыҡса, tҡайнау 170—315°С, тығыҙлығы 775—840 кг/ м3, яныу йылылығы...

РЕЗИНАЛАР ҺӘМ РЕЗИНА-ТЕХНИК ИЗДЕЛИЕЛАР, юғары һығылмалы, ҡайтмалы (йөҙәрләгән %‑ҡа) деформацияға һәләтле каучуктарҙың вулканизация продукттары. Р.һ.р.‑т.и. эшләр өсөн сеймал булып составында каучук (масса б‑са 20—60%), антиоксиданттар, активаторҙар, вулканизацияны тиҙләткестәр, вулканизациялаусы агенттар,...

РЕКТИФИКАЦИЯ (лат. rectus — тура, ябай һәм facio — эшләйем), шыйыҡ бинар йәки күп компонентлы ҡатышмаларҙы ҡайнау т‑раһы б‑са шыйыҡсаны парға һәм парҙарҙы конденсатҡа әйләндереп бүлеү ысулы. Азеотроплы (эреткес ҡатышмаға азеотроп ҡатышманың берәй компоненты м‑н айырыусы агент индереү), экстрактив (түбән...

РЕСУРСТАРҘЫ ҺАҠЛАУСЫ ТЕХНОЛОГИЯ, энергия сарыф итеүҙе, тәбиғәт ресурстарын тотоноуҙы (эйәрсен продукттарҙы тотоу һәм утилләштереү, ағынты һыуҙарҙы таҙартыу, таҙартылған һыуҙы киренән производство циклына ҡайтарыу һ.б.), төп һәм ярҙамсы материалдарға, күҙалланған сифат һәм талап ителгән хеҙмәт етештереүсәнлеге...

РИФОРМИНГ (ингл. reforming), юғары октанлы автомобиль бензиндары, ароматик углеводородтар (бензол һәм уның гомологтары), водород тотороҡло газ алыр өсөн нефттең бензинлы, лигроинлы фракцияларын эшкәртеү (ҡайнау сиктәре 60—180°С). Термик һәм каталитик (катализаторҙар булғанда водород баҫымы аҫтында)...