Список материалов

ЭКОЛОГИК ХӘҮЕФҺЕҘЛЕК, 1) тәбиғи мөхиттең һәм кеше ғүмере өсөн мөһим мәнфәғәттәрҙең хужалыҡ һ.б. эшмәкәрлектең кире йоғонтоһонан, тәбиғи һәм техноген характерҙағы ғәҙәттән тыш хәлдәрҙән, уларҙың эҙемтәләренән һаҡланған булыуы; 2) Ерҙәге экологик балансты тәьмин итеүгә йүнәлтелгән сәйәси, хоҡуҡи, иҡт.,...

ЭКСПЕРТ СИСТЕМА, эшмәкәрлектең билдәле бер өлкәһендә ҡулланыусыға ҡарар ҡабул итеү мөмкинлеген биргән белешмә характерҙағы ғәмәли программалар пакеты. Э.с. нигеҙендә мәсьәләләрҙе сисеүҙең эвристик принцибы ята. Нейрокомпьютер һәм нейроселтәр технологиялары альтернатив йүнәлеш булып тора, унда белемдең...

ЭКСТРАПОЛЯЦИЯ, экстра ‑полировкалау (лат. extra — юғары сифатлы, тыш һәм polio — һыйпайым, төҙәтәм, үҙгәртәм), функцияның бирелгән функциялар класында уның билдәләнеү өлкәһе ситендәге дауамы, аппроксимация төрө, интерполяцияның ҡапма‑ҡаршыһы. Техникала һәм иҡтисадта — ҡыҫҡа ваҡытлы прогноз, статистикала...

ЭЛЕКТР ДВИГАТЕЛЕ, электр энергияһын механик энергияға үҙгәрткән электр машиналары. Сәнәғәттә һәм көнкүрештә үҙгәреүсән ток Э.д. киң таралған. Башҡортостанда Э.д. Өфө агрегат производство берекмәһе һәм “Автоприбор” ЯСЙ (ҡара: “Автокомплект”) тарафынан сығарыла. ӨАПБ‑ла 20 б. 50‑се йй. — самолёттар өсөн...

ЭЛЕКТР МАШИНАЛАРЫ, механик энергияны — электр энергияһына (электр машинаһы генераторҙары) йәки электр энергияһын — механик энергияға (электр двигателдәре), ш. уҡ электр энергияһының бер төрөн икенсе төргә (трансформаторҙар, электр машинаһы үҙгәрткестәре һ.б.) үҙгәртә. Э.м. ҡайтмалылыҡ үҙсәнлеге бар...

ЭЛЕКТР СЕЛТӘРЕ, бирелгән пр‑тие йәки терр‑я ҡулланыусыларын электр энергияһы м‑н тәьмин итеү системаһын барлыҡҡа килтергән электр энергияһы тапшырыу линиялары һәм трансформатор подстанциялары йыйылмаһы. Тәғәйенләнеше б‑са урындағы (көсөргәнеше 0,4; 6 һәм 10 кВ булған; ҡулланыусылар электр энергияһы...

ЭЛЕКТР ТОГЫ ГЕНЕРАТОРЫ, электр энергияһы эшләп сығарған ҡоролма, аппарат йәки машина. Эшләү принцибы б‑са электр машиналары (даими йәки үҙгәреүсән ток бирә), магнитогидродинамик, термоэмиссион, термоэлектрик, фотоэлектрик Э.т.г. айырыла. Үҙгәреүсән ток биргән электр машиналары генераторҙары бер, өс...

ЭЛЕКТР ЭЛЕМТӘҺЕ, мәғлүмәт радио йәки электр сигналдары аша тапшырыла торған элемтә. Э.э. принцибы хәбәр сигналдарын (тауыш, оптик мәғлүмәт) электр сигналдарына үҙгәртеүгә нигеҙләнә. Э.э. урынлаштырыу өсөн мәғлүмәтте ебәреүсе (сығанаҡ) м‑н алыусы (хәбәр алғыс) араһында ос аппараттары (тапшырғыс һәм ҡабул...

ЭЛЕКТР ЭНЕРГИЯҺЫ ТАПШЫРЫУ ЛИНИЯҺЫ, электр энергияһын электростанцияларҙан һәм подстанцияларҙан алып ҡулланыусыларға тиклем тапшырыу йәки бүлеү өсөн тәғәйенләнгән техник ҡоролма. Э.э.т.л. подстанциялар м‑н бергә — электр сел­тәрҙәрен, электростанциялар м‑н электр энергетикаһы системаларын тәшкил итә....

ЭЛЕКТРОДИНАМИКА, зарядланған есемдәрҙе үҙ‑ара тәьҫирләштергән электромагнит ҡырының үҙсәнлектәрен һәм торошо законлыҡтарын өйрәнгән физика бүлеге. Классик (Максвеллдың электромагнит ҡыры теорияһы һәм Лоренцтың электрондар теорияһы), квант (электромагнит ҡыры һәм уның зарядланған өлөшсәләр м‑н тәьҫир...

ЭЛЕКТРОН КОММУТАТОР, ярымүткәргес коммутация элементтары нигеҙендә мәғлүмәт сигналдарын үҙенең теләһә ниндәй инеү урынынан теләһә ниндәй сығыу урынына бүлеп ебәреү өсөн тәғәйенләнгән ҡоролма. Арауыҡ аналоглы һәм цифрлы (арауыҡ, ваҡытлы һәм арауыҡ‑ваҡытлы) Э.к. айырыла. Цифрлы Э.к. күп функциональ мөмкинлектәр...

ЭЛЕКТРОН МИКРОСКОПИЯ, электрон микроскоптар ярҙамында есемдәрҙең атом‑молекулалар кимәленә тиклем структураһын, уларҙың локаль элементар составын һәм есемдәрҙең микрокүләмдәрендәге электр, магнит ҡырҙарын тикшереү ысулдары; электрон микроскоптар булдырыу, өйрәнелгән объекттарҙы әҙерләү, алынған мәғлүмәтте...

ЭЛЕКТРОН ОПТИКА, вакуумда электрон йәки ион шәлкемдәренең (ағымдарының) формалашыуын, уларға статик электр һәм магнит ҡырҙары ярҙамында идара итеүҙе өйрәнгән фән һәм техника бүлеге; улар нигеҙендә приборҙар һәм тикшереү ысулдарын эшләү. Геом. (тышҡы ҡырҙар тәьҫирендә электрон шәлкемдәренең формалашыуын...

ЭЛЕКТРОН ХИСАПЛАУ МАШИНАҺЫ, иҫәп‑хисап башҡарыу, мәғлүмәтте эшкәртеү, автоматлаштырылған идара итеү һ.б. өсөн ҡоролма; компьютер. Тиҙ эшләүе, мәғлүмәт һыйҙырышлығы, идара итеү һәм мәғлүмәт эшкәртеү ысулдары һ.б. м‑н айырыла. Эшләү принцибы б‑са аналоглы (мәғлүмәт өҙлөкһөҙ үҙгәреп торған үҙгәреүсәндәр...

ЭЛЕКТРОНИКА, электрондарҙың электромагнит ҡырҙары м‑н тәьҫир итешеүе һәм электромагнит энергияны үҙгәртеү (мәғлүмәт тапшырыу, уны эшкәртеү һәм һаҡлау) өсөн тәғәйенләнгән электрон приборҙар һәм ҡоролмалар (вакуум, газ разрядлы, ярымүткәргес) төҙөүысулдарыт‑дағы фән. Классик механикаға һәм квант механикаһына,...

ЭЛЕКТРОСТАНЦИЯ, энергияның башҡа төрҙәрен электр энергияһына (ҡайһы берҙә йылылыҡ энергияһына) үҙгәрткән пр‑тие йәки энергия ҡулайламаһы. Энергия сығанағы төрө б‑са атом Э., гидроэлектростанциялар, ел, һыу ҡалҡыу энергияһын файҙаланған, ҡояш, йылылыҡ Э.; яғыулыҡ төрө б‑са — газ, шыйыҡ һәм ҡаты яғыулыҡта...

ЭЛЕКТРОТЕХНИКА, электр энергияһын алыу, үҙгәртеү һәм ғәмәлдә ҡулланыу мәсьәләләрен өйрәнгән фән һәм техника тармағы. Идара итеү, телекоммуникация системаларын, электрониканы, электр энергетикаһын һ.б. үҙ эсенә ала. Э. нигеҙендә радиотехника, яҡтыртыу техникаһы, юғары көсөргәнештәр техникаһы, электр...

ЭЛЕКТРОЭРОЗИОН СТАНОК, ток үткәргән материалдарҙы электродлы инструмент ярҙамында эшкәртеү өсөн тәғәйенләнгән. Тәғәйенләнеше б‑са ҡырҡыу, күсереү‑тишеү, үткерләү, ҡырҡыу, махсус Э.с. айырыла. Э.с. һан м‑н программаланған система, баҡыр, еҙ, графиттан, вольфрам иретмәләренән, баҡыр‑вольфрамлы композицион...

ЭЛЕМТӘ КАНАЛЫ, т а п ш ы р ы у к а н а л ы, мәғлүмәт булған сигналдар тапшырғыстан ҡабул иткескә тиклем таралған техник ҡоролмалар һәм физик мөхит. Тапшырғыс, Э.к. һәм ҡабул иткес күп каналлы элемтәнең төрлө системаларын барлыҡҡа килтерә (тәғәйенләнеше б‑са: телефон, тауыш тапшырыу, телевизион, фототелеграф,...

ЭЛЛИПТИК ТИГЕҘЛӘМӘЛӘР, бүлендек сығарылмалы һәм юғары коэффициенттар матрицаһы ыңғай билдәләнгән дифференциаль тигеҙләмәләр класы. Йылы үткәреүсәнлек, диффузия, сәнәғәт ҡулайламаларында т‑ра ҡырҙары бүленеүен, файҙалы ҡаҙылмаларға электроразведка үткәргәндә электр һәм йылылыҡ ҡырҙарының бүленеүен һ.б....